Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nie ma przeszkód prawnych, by już teraz przyznać osobom ubezwłasnowolnionym prawo udziału w wyborach do Parlamentu Europejskiego
• RPO przedstawił taką opinię Senatowi, który pracuje nad zmianami Kodeksu wyborczego 
• W dalszej zaś perspektywie osoby częściowo ubezwłasnowolnione powinny móc  wybierać Prezydenta RP, parlamentarzystów oraz samorządowców, a także uczestniczyć w referendach 

Taką opinię rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przekazał marszałkowi Senatu Tomaszowi Grodzkiemu.

Art. 62 Konstytucji głosi:

1. Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.
2. Prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych.

Ustawa zasadnicza nie wprowadza zatem zakazu udziału tych osób w wyborach do Parlamentu Europejskiego (Konstytucję uchwalono przed wejściem Polski do UE i nie zmieniono jej). 

Konstytucja nie wskazuje też materialnoprawnych przesłanek ubezwłasnowolnienia. Pozostawia tę kwestię do regulacji na poziomie ustawodawstwa zwykłego.

W Polsce jest obecnie ponad 100 tysięcy osób ubezwłasnowolnionych -  tylu obywateli jest pozbawionych  praw wyborczych. Rzecznik od dawna uważa, że instytucja ubezwłasnowolnienia powinna zostać zniesiona i zastąpiona systemem wspieranego podejmowania decyzji.

Już w 2010 r. RPO pisał do ówczesnego Ministra Sprawiedliwości, że automatyczne pozbawienie osób ubezwłasnowolnionych prawa głosowania może stanowić naruszenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - w związku z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 20 maja 2010 r. w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom. 

Od 2014 r. Rzecznik wielokrotnie podkreślał konieczność podjęcia pilnych działań legislacyjnych. Były to  m.in.  wystąpienia do Prezesa Rady Ministrów z 15 kwietnia 2014 r., dwa wystąpienia do Prezydenta RP z 7 października 2015 r. i z 18 lutego 2016 r. oraz w wystąpieniu do ODIHR/OBWE z 11 kwietnia 2019 r. 

Niestety, nie doprowadziły one do wprowadzenia rekomendowanych zmian.

Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych z 2006 r. stanowi  że jej strony zobowiązują się „zapewnić osobom niepełnosprawnym możliwość pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym, na równych zasadach z innymi obywatelami, bezpośrednio lub przez dowolnie wybranych przedstawicieli, włączając w to prawo i możliwość korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego”.

Podobne rekomendacje wypływają z raportów i opracowań Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Wyraźnie podkreślają konieczność wprowadzenia poważnych zmian w ustawodawstwach państw (w tym Polski) w celu dostosowania ich do wymogów Konwencji.

Biorąc to pod uwagę, RPO uznaje, że obowiązujące przepisy dotyczące ubezwłasnowolnienia w sferze zarówno czynnego, jak i biernego prawa wyborczego, są niezgodne z wymogami wynikającymi z aktów prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej.

Dlatego aprobuje propozycję zmiany art. 10 § 2 pkt 3 Kodeksu wyborczego w odniesieniu do wyborów do Parlamentu Europejskiego -  w zakresie przyznanie czynnego prawa wyborczego osobom częściowo ubezwłasnowolnionym. 

Powinno to być punktem wyjścia do dalszych zmian w prawie w  celu dostosowania go do międzynarodowych i unijnych standardów ochrony praw osób z niepełnosprawnością. 

Rzecznik rekomenduje zatem w dalszej perspektywie przedstawienie, zgodnie z art. 235 ust. 1 Konstytucji RP, projektu zmiany art. 62 ust. 2 Konstytucji. Chodziłoby o przyznanie czynnych praw wyborczych osób ubezwłasnowolnionych w wyborach: Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów oraz przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, a także prawa udziału w referendach.

Ponadto Marcin Wiącek rekomenduje rozważenie podjęcia  inicjatywy ustawodawczej obejmującej bierne prawo wyborcze także w wyborach Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego.

Chodzi też o rozważenie odpowiednich zmian przepisów w celu przyznania osobom z niepełnosprawnością szerszych gwarancji prawa zrzeszania się i stowarzyszania.

VII.602.14.2014