Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nie ma przeszkód prawnych, by już teraz przyznać osobom ubezwłasnowolnionym prawo udziału w wyborach do Parlamentu Europejskiego
• RPO przedstawił taką opinię Senatowi, który pracuje nad zmianami Kodeksu wyborczego 
• W dalszej zaś perspektywie osoby częściowo ubezwłasnowolnione powinny móc  wybierać Prezydenta RP, parlamentarzystów oraz samorządowców, a także uczestniczyć w referendach 
• Senat rok temu wniósł do Sejmu projekt przyznający bierne prawo wyborcze w wyborach do PE osobom częściowo ubezwłasnowolnionym
• AKTUALIZACJA: Projektowi nie nadano jeszcze biegu - poinformowała RPO szefowa Kancelarii Sejmu Agnieszka Kaczmarska. Powołała się m.in. na "wątpliwości natury konstytucyjnej, które powinny skutkować zmianą Konstytucji RP, uprzedzającą uchwalenie proponowanej nowelizacji" 

W grudniu 2021 r.opinię w tej sprawie rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przekazał marszałkowi Senatu Tomaszowi Grodzkiemu.

Art. 62 Konstytucji głosi:

1. Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.
2. Prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych.

Ustawa zasadnicza nie wprowadza zatem zakazu udziału tych osób w wyborach do Parlamentu Europejskiego (Konstytucję uchwalono przed wejściem Polski do UE i nie zmieniono jej). 

Konstytucja nie wskazuje też materialnoprawnych przesłanek ubezwłasnowolnienia. Pozostawia tę kwestię do regulacji na poziomie ustawodawstwa zwykłego.

W Polsce jest obecnie ponad 100 tysięcy osób ubezwłasnowolnionych -  tylu obywateli jest pozbawionych  praw wyborczych. Rzecznik od dawna uważa, że instytucja ubezwłasnowolnienia powinna zostać zniesiona i zastąpiona systemem wspieranego podejmowania decyzji.

Już w 2010 r. RPO pisał do ówczesnego Ministra Sprawiedliwości, że automatyczne pozbawienie osób ubezwłasnowolnionych prawa głosowania może stanowić naruszenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - w związku z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 20 maja 2010 r. w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom. 

Od 2014 r. Rzecznik wielokrotnie podkreślał konieczność podjęcia pilnych działań legislacyjnych. Były to  m.in.  wystąpienia do Prezesa Rady Ministrów z 15 kwietnia 2014 r., dwa wystąpienia do Prezydenta RP z 7 października 2015 r. i z 18 lutego 2016 r. oraz w wystąpieniu do ODIHR/OBWE z 11 kwietnia 2019 r. 

Niestety, nie doprowadziły one do wprowadzenia rekomendowanych zmian.

Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych z 2006 r. stanowi  że jej strony zobowiązują się „zapewnić osobom niepełnosprawnym możliwość pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym, na równych zasadach z innymi obywatelami, bezpośrednio lub przez dowolnie wybranych przedstawicieli, włączając w to prawo i możliwość korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego”.

Podobne rekomendacje wypływają z raportów i opracowań Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Wyraźnie podkreślają konieczność wprowadzenia poważnych zmian w ustawodawstwach państw (w tym Polski) w celu dostosowania ich do wymogów Konwencji.

Biorąc to pod uwagę, RPO uznaje, że obowiązujące przepisy dotyczące ubezwłasnowolnienia w sferze zarówno czynnego, jak i biernego prawa wyborczego, są niezgodne z wymogami wynikającymi z aktów prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej.

Dlatego aprobuje propozycję zmiany art. 10 § 2 pkt 3 Kodeksu wyborczego w odniesieniu do wyborów do Parlamentu Europejskiego -  w zakresie przyznanie czynnego prawa wyborczego osobom częściowo ubezwłasnowolnionym. 

Powinno to być punktem wyjścia do dalszych zmian w prawie w  celu dostosowania go do międzynarodowych i unijnych standardów ochrony praw osób z niepełnosprawnością. 

Rzecznik rekomenduje zatem w dalszej perspektywie przedstawienie, zgodnie z art. 235 ust. 1 Konstytucji RP, projektu zmiany art. 62 ust. 2 Konstytucji. Chodziłoby o przyznanie czynnych praw wyborczych osób ubezwłasnowolnionych w wyborach: Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów oraz przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, a także prawa udziału w referendach.

Ponadto Marcin Wiącek rekomenduje rozważenie podjęcia  inicjatywy ustawodawczej obejmującej bierne prawo wyborcze także w wyborach Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego.

Chodzi też o rozważenie odpowiednich zmian przepisów w celu przyznania osobom z niepełnosprawnością szerszych gwarancji prawa zrzeszania się i stowarzyszania.

Senat uchwalił projekt. Co dalej?

16 grudnia 2021 r. Senat podął uchwałę w sprawie wniesienia do Sejmu projektu nowelizacji Kodeksu wyborczego, m.in. w zakresie przyznania biernego prawa wyborczego w wyborach do PE osobom częściowo ubezwłasnowolnionym.

17 grudnia 2021 r. projekt skierowano do zaopiniowania przez sejmowe Biuro Legislacyjne oraz Biuro Analiz Sejmowych. Brak jest informacji czy projektowi został nadany dalszy bieg.

Dlatego 1 grudnia 2022 r. RPO poprosił Agnieszkę Kaczmarską, szefową Kancelarii Sejmu RP o nadesłanie opinii obu Biur oraz poinformowanie o stanie prac nad tym projektem

Odpowiedź szefowej Kancelarii Sejmu RP Agnieszki Kaczmarskiej  

Przedmiotowy projekt dotyczy zmiany Kodeksu wyborczego - przyznania czynnego prawa wyborczego w wyborach do Parlamentu Europejskiego osobom częściowo ubezwłasnowolnionym. 

W uzasadnieniu projektu, w Ocenie Skutków Regulacji, zawarto opinie wyrażone przez różne podmioty, w tym przez Ministra Sprawiedliwości, odnoszące się do tego przedmiotowego przedłożenia.

Minister Sprawiedliwości popierając samą ideę wynikającą z projektu - przyznania osobom ubezwłasnowolnionym częściowo czynnego prawa wyborczego w wyborach do Parlamentu Europejskiego - wskazał jednocześnie na dodatkowe konieczne zmiany, które powinny zostać wprowadzone do Kodeksu postępowania cywilnego, a które (zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka) eliminowałyby automatyzm w pozbawianiu takich osób prawa do głosowania. Podniesiono ponadto wątpliwości natury konstytucyjnej, które powinny skutkować zmianą Konstytucji RP, uprzedzającą uchwalenie proponowanej nowelizacji Kodeksu wyborczego.

Zastrzeżenia do projektu, dotyczące innego potraktowania wyborców w wyborach do Parlamentu Europejskiego i innego w pozostałych wyborach, zgłosiła też Państwowa Komisja Wyborcza.

Dlatego też, z powyższych względów, przedmiotowemu projektowi ustawy nie nadano jeszcze dalszego biegu .

Do odpowiedzi szefowej Kancelarii Sejmu RP dołączono opinie sejmowych Biur (w załączniku poniżej) .

VII.602.14.2014