Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zasady wykonywania środka postpenitencjarnego polegającego na umieszczeniu w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym wymagają zmian
• Wyrok ETPC może mieć dla praktyki postępowania z pacjentami doniosłe znaczenie, przede wszystkim ze względu na występujące obecnie problemy systemowe
• Rozstrzygnięcie tych problemów przez ETPC będzie mieć znaczenie dla poszanowania praw człowieka i dalszego funkcjonowania detencji prewencyjnej w Polsce
• To główne wnioski opinii RPO dla Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, przedstawionej w jednej ze spraw ze skargi pacjenta umieszczonego w KOZZD

Przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu toczą się postępowania ze skarg pacjentów przebywających w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym (KOZZD). Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawia w takich sprawach opinię, dzieląc się z Trybunałem refleksjami na temat problemów systemowych KOZZD i poszanowania praw pacjentów tego podmiotu leczniczego.

Jedna ze skarg, do której przystąpił RPO, dotyczy pacjenta, który przebywał w ośrodku od 2017 r. (skarga 78366/17, P.W. i inni przeciw Polsce). Choć zmarł on, zanim ETPC rozpoznał jego sprawę, to w ocenie RPO przez to, że jego skarga odnosi się do problemów systemowych, jej rozstrzygnięcie będzie mieć znaczenie dla poszanowania praw człowieka i dalszego funkcjonowania detencji prewencyjnej w Polsce.

Uwagi ogólne

Rzecznik przypomina, że od utworzenia KOZZD w 2014 r., monitoruje sytuację osób w nim umieszczonych - poprzez wizytacje, rozmowy z pacjentami, personelem KOZZD, sędziami, analizuje sprawy indywidualne pacjentów, monitoruje zmiany legislacyjne.

Aktualny pozostaje pogląd RPO, że ustawa, na które podstawie funkcjonuje ośrodek, wymaga kompleksowych zmian legislacyjnych i rozważenia dalszych zasad funkcjonowania detencji prewencyjnej. RPO nie neguje potrzeby istnienia tego rodzaju placówki izolacyjnej dla osób, które stwarzają zagrożenie dla społeczeństwa, jednak ustawa zawiera bardzo dużo błędów legislacyjnych, luk prawnych, jej stosowanie jest niekonstytucyjne.

Ostatnia wizytacja przedstawicieli RPO w ośrodku miała miejsce 5 października 2023 r. w głównej siedzibie w Gostyninie oraz 16-19 października 2023 r. w filii w Czersku. Na 5 października 2023 r. w KOZZD przebywało łącznie 99 pacjentów, w tym 25 w Czersku. Pojemność poszczególnych placówek określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 stycznia 2014 r. w sprawie KOZZD, które wskazuje na 60 miejsc w Gostyninie oraz 40 w Czersku. Wciąż zatem budynek w Gostyninie jest przeludniony.

Zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania (art. 3 EKPC)

W trakcie wizytacji w 2023 r. ustalono, że funkcjonowanie głównego ośrodka zmienia się w związku z tym, że coraz częściej przebywają w nim osoby w ciężkim, a niekiedy paliatywnym stanie zdrowia - np. po udarach, z rozsianą chorobą nowotworową.

Rzecznik dostrzega z jednej strony problem w zapewnieniu im świadczeń medycznych, z drugiej zaś brak możliwości realizacji celu pobytu w KOZZD - w świetle ustawy jest nim terapia.

Zdarza się, że dyrektor ośrodka pisze do Sądu Okręgowego w Płocku, że ciężki stan zdrowia sprawia, iż pacjent nie jest w stanie stwarzać wysokiego ani bardzo wysokiego zagrożenia dla społeczeństwa, a jednocześnie stan chorobowy jest przeszkodą w uczestnictwie w terapii. Dostrzegając takie przypadki, Rzecznik zwrócił się do sądu i wskazał, że brak występowania przesłanki w postaci „stwarzania bardzo wysokiego zagrożenia dla społeczeństwa”, powinno wiązać się z rozpoczęciem procedury zwolnienia z KOZZD. Ustawa wymaga jednak w każdym takim przypadku powołania biegłych sądowych, co niezwykle wydłuża postępowanie, nawet jeśli stan zdrowia jednoznacznie wskazuje, że pacjent w niedługim czasie umrze.

Zdaniem Rzecznika pobyt osób w ciężkim stanie, niekiedy w paliatywnym, cierpiących z bólu, może być rozpoznawany w kontekście naruszenia art. 3 EKPC. W przypadku zaś, gdy pacjent umiera w tym podmiocie leczniczym, należy rozważyć postawienie zarzutu naruszenia art. 2 EKPC. Państwo ponosi bowiem odpowiedzialność za życie i zdrowie każdej osoby pozbawionej wolności. Do oceny ETPC należy każdy indywidualny przypadek, w tym sprawa skarżącego, który kilkanaście dni po tym jak przedstawiciele RPO rozmawiali z nim w Gostyninie, zmarł, będąc pacjentem KOZZD.

Opieka medyczna

RPO zwraca uwagę, że szpitale przywięzienne nie chcą przyjmować  pacjentów z Gostynina i Czerska, ponieważ w szpitalach na terenie zakładów karnych mogą przebywać jedynie skazani i aresztowani, a hospitalizacja poza ośrodkiem, w publicznych placówkach służby zdrowia jest utrudniona. Chodzi o długoterminowe oczekiwanie na konsultacje u lekarzy specjalistów bądź konieczność umieszczenia w pojedynczej sali szpitalnej w towarzystwie pracowników ochrony, co niekiedy jest niemożliwe ze względów lokalowych.

Zdaniem Rzecznika pozbawienie wolności w KOZZD osób, których stan zdrowia jest bardzo poważny i wymagają opieki paliatywnej czy opieki w hospicjum, mieści się w zakresie art. 3 EKPC. KOZZD nie jest domem pomocy społecznej, lecz miejscem terapii. Osoby cierpiące na chroniczny ból powinny być pod stałą opieką traumatologów, onkologów i innych lekarzy specjalistów, których nie sposób zapewnić w ośrodku.

Trudno też uznać, aby ustawowe przesłanki pozbawienia wolności w KOZZD były wówczas spełnione. Ustawa wskazuje na bardzo wysokie zagrożenie dla społeczeństwa spowodowane zaburzeniami psychicznymi w postaci zaburzeń osobowości, zaburzeń preferencji seksualnych bądź upośledzeniem umysłowym, które musi zaistnieć, aby umieścić daną osobę w ośrodku. Trudno zaś uznać, aby ktoś, kto nie jest w stanie wstawać z łóżka, ma rozsiany nowotwór, mógł być uznany za osobę stwarzającą bardzo wysokie zagrożenie dla społeczeństwa.

Rzecznik analizuje również przypadki pacjentów, którzy nie powinni przebywać w KOZZD ze względu na choroby psychiczne. Tacy pacjenci powinni być hospitalizowani w całodobowych placówkach psychiatrycznych, w których mieliby zapewnioną kompleksową opiekę. Stan zdrowia takich osób uniemożliwia poddanie ich skutecznej terapii. Tym samym, tak jak w przypadku pacjentów w stanie paliatywnym, niemożliwe do spełnienia są cele pobytu w KOZZD. Pacjentom takim przedłużane są jednak pobyty w ośrodku ze względu na brak możliwości ich zwolnienia na podstawie ustawy - to kolejny przykład jej problemu systemowego.

Środki przymusu bezpośredniego

Strażnicy są stale obecni w Gostyninie i Czersku, jak i poza ośrodkiem w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych poza ośrodkiem. Pracownicy ochrony (również wykonujący obowiązki w miejscu zakwaterowania pacjentów) mają przy sobie sprzęt do stosowania przymusu bezpośredniego. Jest to nieuzasadniona i zastraszająca praktyka, która negatywnie wpływa na atmosferę ośrodka i może być niebezpieczna również dla samych pracowników (w przypadku przejęcia przez pacjenta pałki lub gazu pieprzowego).

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur zaleca, aby pracownicy ochrony nie nosili w widoczny sposób sprzętu do przymusu bezpośredniego. Placówka terapeutyczna powinna być dla pacjentów „bezpieczną strefą” wolną od manifestacji atrybutów siły. KMPT rekomenduje też zmianę sposobu dozoru pacjentów. Stosowane metody powinny być realizowane na podstawie indywidualnej oceny ryzyka pacjenta, a okoliczność ta powinna zostać odnotowana w dokumentacji.

Pacjenci skarżą się RPO również na stosowanie kajdanek w czasie wyjazdów do szpitala. Nie zakłada się ich jedynie osobom powyżej 75. roku życia oraz tym, co do których dyrektor przedłożył sądowi opinię o braku konieczności dalszego pozbawienia wolności w KOZZD.

Prawo do informacji (art. 10 EKPC)

Pacjenci KOZZD korzystają z własnych telefonów komórkowych oraz laptopów, mają dostęp do Internetu. Sytuacja taka ma miejsce od 2020 r., po tym jak wynegocjowano szersze uprawnienia w porozumieniu z dyrektorem ośrodka po proteście głodowym. Pozwala to na nieograniczony dostęp do informacji i możliwość kontaktu ze światem zewnętrznym, także za pośrednictwem czatów, maili, komunikatorów.

Osoby, którym w związku z karą dyscyplinarną odebrano prawo korzystania z własnego sprzętu komputerowego, mają w każdym oddziale mieszkalnym zapewniony dostęp do infokiosku z dostępem do internetu.

Zdaniem Rzecznika stworzenie takich możliwości, bez jakiegokolwiek nadzoru i ograniczeń prowadzi do sięgania pacjentów po pornografię dziecięcą, a zatem prowadzi do popełniania przestępstw. KOZZD powinien zaś funkcjonować w oparciu o zasady, które uniemożliwiają popełnianie kolejnych przestępstw. Możliwość swobodnego korzystania z urządzeń mobilnych i dostęp do Internetu mogą być ograniczane. Zgodnie jednak z art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczenia korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Projektując zmiany legislacyjne, należy również mieć na uwadze przysługujące każdemu prawo dostępu do informacji publicznej.

Aktualnie jednak nic się w tym zakresie nie zmieniło, a pacjenci mają pełną swobodę korzystania z Internetu i telefonów komórkowych. Dlatego też zdaniem RPO pacjentom KOZZD zapewnia się dostęp do informacji, zgodnie z art. 10 EKPC.

Podsumowanie

Skargi osób z KOZZD, ale przede wszystkim obserwacja funkcjonowania pacjentów w Gostyninie i Czersku zmuszają Rzecznika do stwierdzenia, że zasady wykonywania tego środka postpenalnego wymagają szeregu zmian. Ustawa wymaga kompleksowej nowelizacji, co do dziś nie nastąpiło.

Z tego powodu sama sprawa, ale przede wszystkim wyrok ETPC, jaki zapadnie w sprawie P.W., może mieć dla praktyki postępowania z pacjentami doniosłe znaczenie, przede wszystkim ze względu na problemy systemowe.

IX.517.1545.2023