Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Pacjenci Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym skarżą się do  Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na naruszenie zakazu nieludzkiego traktowania oraz prawa do wolności, do życia rodzinnego i do odwołania do sądu
• Rzecznik Praw Obywatelskich składa do ETPC opinie „amicus curiae”, odnosząc się do wskazanych przez skarżących naruszeń Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

Licznie wpływające do Biura RPO skargi osób umieszczonych w KOZZD zmuszają do stwierdzenia, że zasady wykonywania tego środka postpenalnego wymagają wielu  zmian, tak by nie budziły wątpliwości oraz nie dopuszczały możliwości naruszeń EKPC. Dlatego wyrok ETPC w tych sprawach może mieć znaczenie systemowe.

Rzecznik od utworzenia Ośrodka w 2014 r. monitoruje sytuację osób w nim umieszczonych - poprzez wizytacje, rozmowy z pacjentami, personelem KOZZD, sędziami, analizuje sprawy indywidualne pacjentów, monitoruje zmiany legislacyjne.

Skargi do ETPC i pytania Trybunału do rządu

Jedną ze skarg złożył mężczyzna, który po ukończeniu kary więzienia przez kilka miesięcy przebywał na wolności i założył rodzinę.  Sądy orzekły jednak o jego umieszczeniu w KOZZD w Gostyninie. Mimo pozytywnych opinii psychologów i psychiatrów KOZZD, sądy odmawiają zwolnienia go. Inną skargę wniósł pacjent, któremu odmówiono przepustki na pogrzeb ojca. 

Komunikując te sprawy, ETPC spytał polski rząd, czy nastąpiło naruszenie:   

• zakazu nieludzkiego traktowania (art. 3 EKPC) - w związku z warunkami panującymi w ośrodku i brakiem należytej terapii),
• prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 ust. 1 EKPC) - przez umieszczenie i kontynuację pobytu w KOZZD,
• prawa odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności (art. 5 ust. 4 EKPC) - przez zbyt długie postępowania w sprawie kontroli zasadności pobytu w placówce, 
• prawa do życia prywatnego (art. 8 EKPC) - w związku z utrudnianiem kontaktów z żoną czy nieudzieleniem przepustki na pogrzeb członka rodziny.

Komentarz RPO do art. 3 EKPC

13 kwietnia 2022 r. w Ośrodku w Gostyninie przebywało 86 pacjentów (przy pojemności określonej przepisami na 60 osób), a w Oddziale Zamiejscowym w Czersku  – 11 pacjentów  (przy pojemności 40 osób). W 2014 r., kiedy w KOZZD umieszczano pierwszych pacjentów, funkcjonował tylko jeden oddział, z jednoosobowymi pokojami. Potem zamieniono je na dwuosobowe. Następnie utworzono kolejne trzy oddziały, w których sale stały się nawet 8- czy 10-osobowe. Są tam piętrowe łóżka, co rodzi skojarzenia z zakładem karnym – czym KOZZD nie jest.

Warunki bytowe systematycznie się pogarszały. Prawo nie wskazuje  powierzchni mieszkalnej, jaka powinna zostać zagwarantowana na jednego pacjenta. Projekt nowelizacji również jej nie przewiduje W praktyce, zanim doszło do  przeniesienia  pacjentów do Czerska, było to ok. 3,4 m kw. na pacjenta.

W 2021 r. sytuacja była już tak dramatyczna, że dyrektor KOZZD odmówił przyjęcia trzech osób skierowanych do Ośrodka na mocy prawomocnych postanowień sądu.

Należy zwrócić uwagę na krótki czas dopuszczalnego pobytu pacjentów na świeżym powietrzu. Z uwagi na przeludnienie Ośrodka pacjenci nie mają też możliwości konstruktywnego zagospodarowania swojego wolnego czasu. Placówka dysponuje tylko jedną większą salą wyposażoną w sprzęt do ćwiczeń fizycznych. Pacjenci nie mają również możliwości wykonywania pracy, realizacji hobby, np. uprawiania ogródka na świeżym powietrzu.

Część pacjentów kieruje pozwy o zadośćuczynienie. Od 2014 do 2016 r. w Sądzie Rejonowym w Gostyninie nie zapisano takich spraw pacjentów KOZZD. W roku 2017 były 3 sprawy, w 2018 – 17, w roku 2019 – 20, a w 2020 – 13. Wiele z nich jest w toku, a część już zakończyła się zasądzeniem zadośćuczynienia.

Komentarz RPO do art. 5 EKPC

Izolacja postpenalna według ustawy z 22 listopada 2013 r. ws. KOZZD jest rzeczywistym pozbawieniem wolności na mocy postanowienia sądu cywilnego, po odbyciu prawomocnie orzeczonej przez sąd kary pozbawienia wolności. Celem było zapewnienie bezpieczeństwa oraz ochrona społeczeństwa przed sprawcami najgroźniejszych przestępstw. Dziś w Ośrodku są osoby, które odbywały wcześniej karę nie tylko 25 lat pozbawienia wolności,  ale też kilkuletnie kary za drobniejsze czyny zabronione.

Dotychczas dyrektor KOZZD wobec 20 pacjentów przedkładał sądowi pozytywne opinie co do  możliwości ich zwolnienia  i zastosowania nadzoru prewencyjnego. Sąd Okręgowy w Płocku zwolnił tylko 4 osoby. Sąd powołuje biegłych sądowych, których stanowisko różni się od opinii specjalistów KOZZD, wobec czego pobyt pacjentów w Ośrodku jest przedłużany. Ustawa stanowi, że sąd czyni to poprzez „notatkę do akt sprawy”, co nie odpowiada wymogom proceduralnym odnoszącym się do pozbawienia wolności.

Przepis przewidujący sporządzanie opinii w sprawie niezbędności dalszego pobytu w KOZZD przez jednego lekarza psychiatrę został uznany za niezgodny z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny 23 listopada 2016 r. Nowelizacja, której do dziś nie uchwalono, powinna wprowadzić wymóg wydania opinii przez tych samych biegłych sądowych, co na etapie umieszczenia w KOZZD, a zatem dwóch lekarzy psychiatrów, psychologa i seksuologa.

Eksperci KMPT w trakcie wizytacji w 2021 r. wskazali, że podstawowy problem Ośrodka stanowi jego duże  przeludnienie, które pogłębia problemy systemowe  i uniemożliwia prowadzenie skuteczniej terapii, czyli realizację głównego celu Ośrodka. Nie jest też prowadzona terapia grupowa, spotkania z terapeutami mają wyłącznie charakter indywidualny. Rzecznik ustalił też, że terapeuci nie mają zapewnionej superwizji.

Komentarz RPO do art. 8 EKPC

Odnosząc się do możliwości utrzymywania kontaktu z rodziną, należy zwrócić uwagę, że ustawa daje pacjentowi  prawo, za zgodą kierownika Ośrodka, do kontaktu z innymi osobami za pośrednictwem telefonu lub za pomocą środków komunikacji elektronicznej, a także prawo do kontaktu osobistego z osobami ją odwiedzającymi. Kierownik Ośrodka może odmówić zgody lub cofnąć zgodę na określony sposób kontaktu lub kontakt z określonymi osobami, jeżeli kontakt taki może spowodować wzrost zagrożenia przez osobę umieszczoną w Ośrodku albo zakłócić jej terapię.

Pacjenci KOZZD skarżyli się na zasady widzeń, w tym na obecność pracownika ochrony w trakcie spotkań, które odbywały się w monitorowanym pomieszczeniu, zakaz jakiegokolwiek kontaktu fizycznego z osobami przybyłymi na widzenie i brak możliwości przynoszenia produktów spożywczych. Pacjenci podejmowali protesty głodowe, chcąc wymusić  zmiany. W czerwcu 2020 r. ustalono, że widzenia będą udzielane w sposób zapewniający możliwość kontaktu fizycznego z bliskimi i bez udziału pracownika ochrony w sali objętej monitoringiem. Dozwolone miały być np. pocałunki, trzymanie za ręce, przytulanie. Nie uwzględnia zaś tego regulamin odwiedzin pacjentów wydany przez kierownika Ośrodka.

Według opinii KMPT kontakt fizyczny bliskich z pacjentem jak przytulenie, podanie ręki itp., nie wydaje się bezpośrednim zagrożeniem.

Zdaniem RPO częsty i bliski kontakt z rodziną pomaga  w osiągnięciu celów terapeutycznych, m.in. niweluje skutki deprywacji  potrzeb pacjentów, pozytywnie wpływa na zdrowie psychiczne, umacnia więzy społeczne z osobami na wolności.

Odnosząc się do kwestii związanej z czasowym opuszczeniem Ośrodka, należy zwrócić uwagę, że ustawa  nie przewiduje przepustek związanych z przygotowaniem się do życia na wolności, czy poszanowaniem życia rodzinnego – np. udziału w pogrzebie czy odwiedzenia chorego bliskiego. Sądy w takich sprawach powinny były stosować wprost przepis art. 8 Konwencji, tak by pacjent  mógł wziąć udział w pogrzebie.

W marcu 2022 r. nastąpiła zmiana w podejściu sądu, który udzielił przepustki na pogrzeb matki pacjenta; na pogrzeb został on dowieziony przez pracowników ochrony KOZZD. Był to to pierwszy taki przypadek.  Wcześniej, zgodnie z wiedzą RPO, trzykrotnie odmówiono przepustki losowej na pogrzeb członka rodziny.

IX.517.272.2022,  IX.517.262.2022