Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ministerialny projekt nowelizacji ustawy o Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym rozwiązuje część problemów
• Wiele propozycji jest jednak nie do zaakceptowania, m.in. co do praw pacjentów Ośrodka, które powinny odpowiadać standardom z Holandii i Niemiec 
• Projekt nie uwzględnia również wielu postulatów formułowanych od dawna przez Rzecznika Praw Obywatelskich

Marcin Wiącek przedstawił Ministrowi Zdrowia uwagi do projektu nowelizacji ustawy z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (tzw. ustawa o KOZZD) oraz innych ustaw. Liczy, że uwagi będą pomocne w procesie legislacyjnym i zostaną wzięte pod uwagę.

Rzecznik podkreśla, że nowelizacja ustawy o KOZZD jest zmianą długo wyczekiwaną, a opiniowany projekt zawiera niektóre propozycje, które rozwiązują istniejące problemy. Wiele projektowanych przepisów jest jednak nie do zaakceptowania.

Projekt nie uwzględnia również wielu propozycji postulowanych od dawna przez urząd RPO, który wielokrotnie występował do organów państwa w tej sprawie. Zabiegał o kompleksową nowelizację ustawy z  22 listopada. Wskazywał na zidentyfikowane luki prawne bądź błędy legislacyjne, opisane w monografii BRPO z 2020 r. pt. "Izolacja sprawców przestępstw uznanych za niebezpiecznych dla społeczeństwa". 

Zmiany oceniane pozytywnie

Do takich rozwiązań należy m.in. większe zróżnicowanie zasad wyznaczania sądów, które będą mogły oceniać rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w Płocku o potrzebie dalszego umieszczenia pacjentów w KOZZD.

Pożądane było również zapewnienie bezpłatnej, finansowanej ze środków publicznych opieki zdrowotnej pacjentom, bez względu na uprawnienia z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego. Rozwiązanie to uporządkuje i zlikwiduje problemy. Uzupełnia lukę, która pewną grupę pacjentów KOZZD pozostawiała poza systemem publicznej opieki zdrowotnej.

Na uznanie zasługuje również wprowadzenie katalogu czynności, które powinny zostać wykonane wobec osoby przyjmowanej do KOZZD i wprowadzenie pisemnego obowiązku udokumentowania faktu zapoznania pacjenta z zasadami pobytu w nim.

Zakwestionowane przepisy projektu

W projekcie znalazły się przepisy, które powodują, że w KOZZD w Gostyninie i w Czersku będzie można umieścić w zasadzie nieograniczoną liczbę pacjentów, nie zważając na przeludnienie. Chodzi m.in. o nieprecyzyjne regulacje dotyczące przyjęcia „większej liczy osób stwarzających zagrożenie” przy jednoczesnych uchyleniu uprawnienia Ministra Sprawiedliwości do określania liczby łózek w Ośrodku.

Nowelizację należy uzupełnić o regulację innych form zabezpieczenia (niż umieszczenie w KOZZD), które ściśle określałyby formę, zasady i tryb ingerencji w wolność osobistą jednostki.

Monitoring KOZZD w miejscach wspólnych (korytarze, jadalnia, świetlica) nie ingeruje w tak dużym stopniu w prywatną sferę człowieka, jak w przestrzeń prywatną każdego człowieka, tj.: w sypialniach. Dlatego też decyzja o zastosowaniu monitoringu w pomieszczeniach mieszkalnych powinna być wynikiem zindywidualizowanej oceny, uwzględniającej kryterium konieczności i potwierdzona wydaniem zarządzenia, które podlegałoby kontroli sądowej.

Zamiast przymusu nałożonego ustawą, korzystanie z terapii byłoby dla pacjenta KOZZD prawem, ofertą, z której warto jest korzystać, by zrealizować ustalone cele.

Z uwagi na charakter Ośrodka powierzchnia mieszkalna na jedną osobę powinna wynosić nie mniej niż 6 m2. Zapewni to pacjentom minimum prywatności, przyczyni się do lepszej realizacji zasady humanitarnego traktowania oraz pozwoli na efektywniejszą terapię.

Prawa i obowiązki osób umieszczonych w KOZZD oraz podstawy ograniczenia tych praw, powinny być bezwzględnie uregulowane w ustawie, aspekty wykonawcze mogą być zawarte w rozporządzeniu, natomiast w regulaminie organizacyjnym Ośrodka powinny być ujęte jedynie kwestie techniczno-organizacyjne.

Projekt nie zawiera istotnych praw osób umieszczonych w Ośrodku, m.in. do: odpowiedniego ze względu na zachowanie zdrowia wyżywienia, odzieży, warunków bytowych, pomieszczeń oraz świadczeń zdrowotnych i odpowiednich warunków higieny, kształcenia i samokształcenia oraz wykonywania twórczości własnej, korzystania z urządzeń i zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, radia, telewizji, książek i prasy.

Proponowane przepisy nie gwarantują także prawa do bezpośredniego składania próśb, wniosków i skarg kierownikowi Ośrodka. Nie wskazano także, że pacjenci mają prawo kierować skargi do organów powołanych na podstawie ratyfikowanych umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka. Do katalogu praw pacjenta należy też wpisać prawo dostępu do Biuletynu Informacji Publicznej.

RPO krytycznie ocenia zapis, że odwiedziny osoby w KOZZD trwają 60 minut, a w tym samym dniu danej osobie udziela się tylko jednego widzenia. Również częstotliwość i czas trwania odwiedzin pacjentów w KOZZD nie powinny podlegać ograniczeniom.

Należy zaprojektować przepisy, które zagwarantują osobom umieszczonym w Ośrodku prawo do korzystania z niezbędnego dla zdrowia, codziennego spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu, w zdecydowanie większym niż obecnie limicie czasowym.

Ustawodawca powinien rozszerzyć katalog sytuacji uprawniających do przebywania pacjenta poza Ośrodkiem, np. w przypadku innych ważnych wypadków losowych, a także wynikających z prawidłowo przebiegającego procesu terapeutycznego i zaleceń przygotowania pacjenta do zwolnienia z Ośrodka.

Wątpliwości budzi też brak ustawowych wskazań co do minimalnych terminów, kiedy dyrektor zakładu karnego powinien złożyć do sądu wniosek o uznanie skazanego za osobę stwarzającą zagrożenie oraz brak gwarancji co do aktualności opinii, którą załącza się do wniosku.

Powinno utworzyć się podmiot (np. w  Ministerstwa Zdrowia lub Narodowego Funduszu Zdrowia), który mając wiedzę o placówkach medycznych, świadczących terapię określonej specjalności, mógłby na wniosek sądu wskazywać podmiot leczniczy, znajdujący się najbliższej miejsca zamieszkania osoby z zastosowanym nadzorem prewencyjnym. 

Postulowane przez RPO zmiany ustawy, które nie zostały ujęte w projekcie

Projektowane zmiany nadal nie regulują wszystkich praw i wolności jego pacjentów, o co od dawna zabiegał RPO. Chodzi m.in o:

1.    Niepełnosprawność intelektualną jako przesłankę umieszczenia w Ośrodku
2.    Osoby chorujące psychicznie w KOZZD
3.    Brak możliwości zastosowania systemu dozoru elektronicznego przy nadzorze prewencyjnym
4.    Brak przepisów w sytuacji kolizji pobytu w KOZZD np. z tymczasowym aresztowaniem, czy pobytem w zakładzie psychiatrycznym w wyniku zastosowania środka zabezpieczającego
5.    Lukę prawną, która nie pozwala sądowi na uchylenie nadzoru prewencyjnego w przypadku osadzenia osoby stwarzającej zagrożenie w zakładzie karnym lub zakładzie psychiatrycznym
6.    Brak przepisów stanowiących o rozdzieleniu kobiet i mężczyzn w trakcie pobytu w Ośrodku
7.    Brak wskazań co do składu orzekającego sądu co do  zamiany nadzoru prewencyjnego na KOZZD
8.    Brak przepisów regulujących właściwość sądu, w którym wykonywany ma być nadzór prewencyjny
9.    Brak przepisów regulujących procedury postępowania w przypadku wypisania pacjenta z Ośrodka, wymagającego następnie umieszczenia w specjalistycznych placówkach pomocowych np. DPS lub noclegowni.

Filozofia funkcjonowania KOZZD

RPO z przykrością stwierdza, że w projektowanych przepisach nie nakreślono modelu funkcjonowania izolacji postpenalnej. Jeśli kluczowa dla filozofii funkcjonowania KOZZD jest terapia - a wiec zdrowienie osób uznanych za stwarzających zagrożenie - to ona musi zakładać przygotowanie do opuszczenia Ośrodka. Jeśli zaś jest nią dożywotnia izolacja części pacjentów, to im również trzeba umożliwić konstruktywne włączenie w życie społeczne, choć będzie ono oznaczało życie osoby pozbawionej wolności. Te aspekty powinny być uregulowane ustawowo. Dobrym rozwiązaniem byłoby zaczerpnięcie wzorców z analogicznych placówek funkcjonujących w Holandii i Niemczech.

Uwzględnienie różnych potrzeb osób izolowanych od społeczeństwa oznacza tam m.in.:  

• umożliwienie wyposażenia pokoi według własnego uznania pacjentów, 
• możliwość swobodnego poruszania się po terenie ośrodka i dysponowania kluczami do określonych pomieszczeń,
• możliwość wykonywania pracy, uprawiania ogródka (każdy pacjent ma swoją przestrzeń zieloną), 
• swobodę spędzania czasu w siłowni czy w sali warsztatów. 

Przejawia się to także organizowaniem przez personel ośrodka pobytu w domu opieki po opuszczeniu placówki, jeżeli wymaga tego stan konkretnego pacjenta. To również wyraz humanitarnego traktowania osób niebezpiecznych.

Podsumowanie

Z przykrością stwierdzam, że przesłane do oceny przepisy nie spełniają kryteriów zasady określoności przepisów prawa, która jest jedną z reguł prawidłowej legislacji. Pierwszym warunkiem pozytywnej oceny przepisu w kontekście zasad prawidłowej legislacji, zwłaszcza  w kontekście zasady określoności prawa, jest jego sformułowanie w sposób poprawny. 

Niejasność przepisów należy uznać za wyraz niedostatecznej troski ustawodawcy o podmiotowe traktowanie adresatów prawa. Z kolei precyzyjność przepisu przejawia się w konkretności regulacji praw i obowiązków, tak aby ich treść była oczywista i pozwalała na ich wyegzekwowanie. Jest to możliwe tylko wówczas, gdy prawodawca skonstruuje precyzyjną normę prawną. Niestety, znaczna część przepisów nie jest ani jasna, ani precyzyjna, w myśl zasady określoności przepisów prawa.
 
W projektowanej nowelizacji RPO dostrzega pozytywne zmiany. Nadal jednak istnieje szereg problemów wynikających z braku wizji modelu izolacji postpenalnej oraz niewłaściwego uregulowania lub całkowitego pominięcia zasadniczych aspektów funkcjonowania ustawy o KOZZD.

IX.022.3.2022