Biuletyn Informacji Publicznej RPO

8-9 września 2025 r. w węgierskim Debreczynie trwa szczyt ombudsmanów Grupy Wyszehradzkiej. Gospodarzem spotkania jest Rzecznik do spraw Praw Podstawowych Węgier. Na czele polskiej delegacji stoi rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek, a towarzyszą mu: główny koordynator do spraw rozwoju i współpracy strategicznej Michał Szwast, zastępczyni dyrektora Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur Katarzyna Kopystyńska, dyrektor Zespołu Kontaktów z Mediami i Komunikacji Społecznej Monika Okrasa oraz Magdalena Kurek z Zespołu ds. Prezydialnych i Współpracy Międzynarodowej.

Główne tematy tegorocznego spotkania to współpraca ombudsmanów w zakresie prewencyjnej kontroli miejsc pozbawienia wolności oraz ochrona praw osób z niepełnosprawnościami.

Dzień pierwszy

Pierwszym merytorycznym punktem szczytu była dyskusja na temat współpracy ombudsmanów Grupy Wyszehradzkiej w zakresie kontroli prewencyjnej miejsc pozbawienia wolności. Chodzi o kompetencje, które ombudsmani wykonują jako Krajowe Mechanizmy Prewencji, na podstawie mandatu nadanego im w Protokole Fakultatywnym do Konwencji o Zapobieganiu Torturom (OPCAT). W Polsce zajmuje się tym zespół Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur wydzielony w ramach Biura RPO.

RPO Marcin Wiącek podkreślił, że realizację mandatu z OPCAT utrudnia niewystarczające zatrudnienie w Krajowym Mechanizmie Prewencji Tortur. – Dzisiaj mamy 20 pracowników, natomiast w Polsce jest 3 tysiące miejsc pozbawienia wolności w szerokim rozumieniu, wynikającym z protokołu OPCAT – mówił Marcin Wiącek. Miejsca wizytowane przez KMPT to nie tylko zakłady karne, ale również placówki takie jak szpitale psychiatryczne, ośrodki, w których przebywa młodzież, czy ośrodki dla cudzoziemców. – Zapotrzebowanie Biura RPO na pracowników jest duże i staramy się rokrocznie zwiększać zatrudnienie w KMPT, ale w dalszym ciągu naszych pracowników jest za mało, mając na względzie to, ile mamy miejsc pozbawienia wolności w Polsce – wskazał RPO.

Przedstawiciele krajowych instytucji podzielili się doświadczeniami w zakresie przeprowadzania niezapowiedzianych wizyt w miejscach pozbawienia wolności, w szczególności dotyczącymi przeprowadzanych w ich trakcie wywiadów, przeglądów dokumentacji, a także czynności następujących po zakończeniu wizytacji.

Katarzyna Kopystyńska omówiła metodologię pracy KMPT. Na wstępie wspomniała, że w 2024 roku przeprowadzonych zostało 113 wizytacji prewencyjnych i zaznaczyła, że w Biurze RPO funkcjonuje osobny zespół, który zajmuje się analizą i odpowiedzią na skargi kierowane do BRPO od osób pozbawionych wolności. KMPT nie zajmuje się skargami indywidualnymi, ale ściśle współpracuje z tym zespołem.

Podkreśliła, że KMPT stawia na różnorodność zespołu, ale są problemy z pozyskaniem do zespołu medyków i tłumaczy. Wyjaśniła, że w tym zakresie, w miarę możliwości, pracownicy KMPT korzystają z pomocy zewnętrznych ekspertów i jednym ze źródeł wiedzy i pomocy profesjonalnej są funkcjonujące przy Rzeczniku komisje ekspertów. Mówiła też o współpracy z organizacjami pozarządowymi.

Przedstawicielka KMPT zwróciła uwagę na pewne trudności wynikające z różnic kulturowych i radykalizacji w miejscach pozbawienia wolności, które sprawiają, że trudno jest przeprowadzać wizytacje w wyłącznie kobiecych składach i pytała się uczestników o wyzwania z tym związane w ich praktykach krajowych.

Wyzwaniem w pracy zespołu jest to, że coraz więcej osób pozbawionych wolności to cudzoziemcy i osoby, które doświadczyły traumy wojennej, między innymi związanej z wojną w Ukrainie. Wiąże się to z kwestią retraumatyzacji ofiar trudnych przeżyć, traum wojennych itp. Wskazała też na wyzwania i potrzebę doszkalania związane z wywiadami z osobami z niepełnosprawnościami, osobami nauroatypowymi, osobami, które mają trudności w komunikacji werbalnej.

Katarzyna Kopystyńska podkreśliła, że informacje z wywiadów w raportach z wizytacji przedstawiane są z zachowaniem poufności. W raportach informacje przedstawiane są szczegółowo, ale KMPT rozpoczęło też przygotowywanie raportów zbiorczych, przekrojowych czy tematycznych. Zespół niekiedy skupia się na określonym temacie, np. kobiety w izolacji penitencjarnej, osoby z niepełnosprawnościami w określonym miejscu detencji czy stosowanie środków przymusu w takich miejscach.

W zakresie dokumentowania wizytacji przedstawicielka KMPT podkreśliła istotność dostępu do nagrań z monitoringu w miejscach detencji, które przedstawiciele zespołu starają się zabezpieczać. Wskazała, że niestety w ostatnim czasie pracownicy Mechanizmu spotykają się z odmowami dostępu do monitoringu w miejscach pozbawienia wolności prowadzonych przez Policję. Trudności dotyczą możliwości pozyskania kopii monitoringu do analizy poza miejscem wizytacji. RPO kierował wystąpienia w tej sprawie do polskich władz.

W pracy KMPT pojawiło się nowe wyzwanie, tzw. wyzwanie nowoczesności związane z coraz częściej spotykanym zjawiskiem chęci nagrywania spotkań przez osoby, z którymi pracownicy KMPT przeprowadzają rozmowy. Budzi to wątpliwości z punktu widzenia zasady poufności wyrażonej w OPCAT.

Dodała, że w planach KMPT jest przystąpienie do monitoringu deportacji, który dotychczas nie był podejmowany przez mechanizm i poprosiła uczestników szczytu o podzielenie się doświadczeniami.

Katarzyna Kopystyńska omówiła następnie czynności podejmowane po wizytacjach. Wskazała, że raporty z wizytacji są rozsyłane do kierujących miejscem pozbawienia wolności, do osób nadzorujących pracę w miejscach pozbawienia wolności, w miarę możliwości przekazywane są również rekomendacje do sędziów penitencjarnych – z poszanowaniem zasady niezawisłości. KMPT nie prowadzi co do zasady powtórnych spotkań z kierującymi miejscami pozbawienia wolności. Wdrożone zostały spotkania z Centralnym Zarządem Służby Więziennej. Mechanizm prowadzi również korespondencję z pełnomocnikami ds. praw człowieka Policji i Straży Granicznej, którym przekazywane są zalecenia. Mówiąc o czynnościach powizytacyjnych wspomniała również o tzw. rewizytacjach oraz wizytacjach antyrepresyjnych. Dotyczą one odpowiednio oceny wdrożenia przedstawionych rekomendacji oraz badania czy osoby, z którymi przedstawiciele KMPT rozmawiali nie doznali w związku z tym faktem represji.

Uczestnicy panelu przedyskutowali także najpowszechniejsze problemy, które wychodzą na jaw w wyniku wizytacji mechanizmów prewencji. Wskazano przede wszystkim na nieprawidłowości w zakresie dostępu osób pozbawionych wolności do opieki zdrowotnej, traktowania grup wrażliwych; wspomniano też o wyzwaniach kadrowych kontrolowanych jednostek.

Uczestnicy spotkania odwiedzili również nowo wybudowany zakład karny w Csenger. Gospodarze szczytu przedstawiają je jako model kierunku modernizacji węgierskiego systemu penitencjarnego. Jednostka, w której docelowo ma przebywać ponad 1500 osób pozbawionych wolności wykorzystuje rozwiązania architektoniczne i elektroniczne do redukcji niezbędnego personelu o 30 proc. Jest także wyposażona w duże zaplecze medyczne dla personelu i osadzonych.

Drugiego dnia w programie zaplanowano rozmowy poświęcone ochronie praw osób z niepełnosprawnościami. Uczestnicy szczytu będą dyskutować jak instytucje ochrony praw człowieka mogą przyczynić się do skutecznego wdrożenia Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, ze szczególnym uwzględnieniem niezależnego życia, równego dostępu do usług i zapobiegania dyskryminacji. Dyskusja będzie miała na celu zidentyfikowanie wspólnych wyzwań i promowanie dobrych praktyk w zakresie wspierania integracji i autonomii osób z niepełnosprawnościami.