Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym z 2022 r. poważnie ograniczyły możliwość korzystania z telefonów przez osoby pozbawione wolności – wskazuje RPO w dwóch pismach do dyrektora generalnego Służby Więziennej gen. Jacka Kitlińskiego
• Nowela określiła, ile razy uwięziona osoba będzie mogła skorzystać z telefonu: co najmniej raz w tygodniu do rozmowy z adwokatem i co najmniej raz w tygodniu na inne potrzeby
• W ocenie MS przepis chroni osoby pozbawione wolności, bo wcześniej minimalnych gwarancji nie było. Większość dyrekcji więzień i aresztów potraktowała zapis dosłownie, ustalając liczbę dozwolonych połączeń tygodniowo na jedno
• To godzi w prawo osób osadzonych do obrony i w zasadę ochrony życia rodzinnego. Poszkodowani są zatem również ich najbliżsi  - podkreśla Marcin Wiącek
• AKTUALIZACJA: - Wszyscy osadzeni mają zagwarantowaną możliwość korzystania z samoinkasujących aparatów telefonicznych zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa, a ewentualne prośby o zgodę na dodatkową rozmowę rozpatrywane są ze szczególnym uwzględnieniem ich warunków osobistych - odpowiada Zastępca DGSW
• Jednocześnie informuje, że nie jest właściwym ograniczenie czasu korzystania z aparatu telefonicznego podczas realizacji połączenia z obrońcą. W tym zakresie podjęto już stosowne czynności w celu zmiany regulacji wewnętrznych.

Jedna z najbardziej dotkliwych dla osób uwięzionych i ich rodzin zmian wprowadzonych nowelą k.k.w. w 2022 r. dotyczyła prawa do utrzymywania telefonicznego kontaktu ze światem zewnętrznym. 

Nowelizacja k.k.w. wprowadziła minimalną częstotliwość, z jaką osoby uwięzione mogą kontaktować się z aparatu telefonicznego. Mogą one kontaktować się co najmniej raz w tygodniu z adwokatem i co najmniej raz w tygodniu z innym rozmówcą. Uzasadnienie projektu zmian wskazywało, że zmiana ta (wcześniej częstotliwości nie określano w ogóle) miała na celu zagwarantowanie minimalnego standardu w tym zakresie i nie wyklucza częstszych rozmów.

Praktyka jednak – zgodnie z obawami RPO komunikowanymi Ministerstwu Sprawiedliwości – okazała się odmienna: większość dyrektorów jednostek penitencjarnych potraktowało nowy przepis zawężająco i w wewnętrznych regulaminach przyznali więźniom prawo do telefonowania w minimalnym zakresie. Mimo, iż przed nowelizacją często mogli oni robić to częściej. 

Więźniowie chcący skorzystać z telefonu często muszą liczyć się również z innymi ograniczeniami. W niektórych jednostkach można robić to w wyznaczonych dniach tygodnia i godzinach. Możliwość wprowadzenia takich regulacji pojawiła się po wejściu w życie 1 stycznia 2023 r. rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości kształtujących regulaminy wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Co więcej, w większości przypadków rozmowa może trwać maksymalnie 10 minut.

Osoba pozbawiona wolności nie powinna wybierać między telefonem do rodziny a urzędu

Problemy osób pozbawionych wolności z korzystaniem z telefonów utrudniają im utrzymywanie regularnego kontaktu z rodziną i godzą w konstytucyjne i międzynarodowe standardy gwarantujące ochronę życia rodzinnego. Co zatem istotne, zaistniała sytuacja nie godzi jedynie w prawa osoby przebywającej w więzieniu, ale także ich bliskich – w szczególności w prawo dziecka do kontaktu z obojgiem rodziców, wyrażone w art. 9 Konwencji o prawach dziecka. 

- Ograniczenia, jakie spotkały osoby pozbawione wolności, najbardziej dotkliwie uderzają w ich kontakty z dziećmi, co wybrzmiewa wyraźnie z kierowanych do Biura RPO skarg. Przywoływane w działaniach Rzecznika Praw Obywatelskich już wielokrotnie, jednak nadal aktualne i celnie wskazujące na sedno problemu, hasło „Nie moja wina, ale moja kara” – odnoszące się do sytuacji dzieci rodziców pozbawionych wolności – musi zostać w tym miejscu przypomniane – podkreśla Marcin Wiącek.

RPO zwraca ponadto uwagę, że ograniczenie kontaktów osób osadzonych z bliskimi stoi w sprzeczności z resocjalizacyjnymi celami wykonywania karych określonych w k.k.w. i międzynarodowych dokumentach takich jak Europejskie Reguły Więzienne i Reguły Mandeli.

Rygorystyczne zasady korzystania z telefonu mogą utrudniać więźniom załatwianie spraw urzędowych. Wyznaczenie tylko jednego dnia w tygodniu na wykonywanie połączeń prowadzi do sytuacji, w której osoby pozbawione wolności muszą wybierać między rozmową z rodziną a kontaktem z urzędem. Co więcej, jeżeli dzień, w którym można korzystać z telefonu, jest wyznaczony w weekend, telefoniczne załatwienie z urzędem jest wykluczone. Wszystkie te czynniki negatywnie wpływają na proces readaptacji społecznej więźniów – co przekłada się na wyższe prawdopodobieństwo, że po odbyciu kary powrócą oni do przestępstwa.

Równie istotnym spostrzeżeniem Marcina Wiącka jest fakt, że ograniczona możliwość kontaktu ze światem zewnętrznym utrudnia więźniom przekazywanie informacji o przypadkach niewłaściwego ich traktowania w trakcie odbywania kary. Nowa rzeczywistość czyni mniej prawdopodobnym, że osoby te podzielą się swoimi doświadczeniami z bliskimi, którzy mogliby zareagować na naruszenia, albo tym bardziej, że skutecznie zawiadomią organy ścigania o możliwości popełnienia przestępstwa. A przecież ujawnienie tego rodzaju nieprawidłowości – wskazuje rzecznik – leży w interesie społecznym.

Utrudniony kontakt z adwokatem nie realizuje prawa do obrony

Ograniczone telefony dla więźniów to nie tylko mniej rozmów z bliskimi. Zmiany po nowelizacji k.k.w. istotnie ograniczyły również możliwość porozumiewania się osób pozbawionych wolności z obrońcami reprezentującymi ich w postępowaniach sądowych. W tym przypadku również wprowadzono przepisy pozornie gwarantujące co najmniej jedno połączenie w tygodniu – i również w praktyce doprowadziło to w większości przypadków do ograniczenia tego prawa do ustawowego minimum.

Taka sytuacja poważnie narusza konstytucyjne prawo oskarżonego do obrony. Kontakt telefoniczny z obrońcą sprowadzony do jednej rozmowy w tygodniu nie daje bowiem gwarancji należytej obrony i reprezentowania interesów osób osadzonych w toczących się postępowaniach karnych, cywilnych, administracyjnych czy tych prowadzonych przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Marcin Wiącek podkreśla, że prawo do obrony wymaga, by kontakt z obrońcą musi być swobodny i możliwie łatwy, również w przypadku tych oskarżonych, którzy są już pozbawieni wolności. Realizacja tego prawa nie powinna być limitowana co do częstotliwości i czasu trwania rozmów. Nie można również przyjąć takiego rozwiązania, że kontakt telefoniczny z obrońcą może odbywać się tylko jednego dnia w tygodniu, który jest wskazany w porządku wewnętrznym. Kontakt telefoniczny z obrońcą sprowadzony do jednej rozmowy w tygodniu nie daje bowiem gwarancji należytej obrony i reprezentowania interesów osób osadzonych w toczących się postępowaniach karnych, cywilnych, administracyjnych czy tych prowadzonych przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Odpowiedź Zastępcy Dyrektora Służby Więziennej

Nieodzownym elementem wykonywania kary pozbawienia wolności jest izolacja od najbliższych i zmiana środowiska życia codziennego. Ustawodawca, w celu ułatwienia społecznej readaptacji, a w szczególności przeciwdziałania powrotowi do przestępstwa wskazał, że powinno się udzielać skazanym oraz ich rodzinom niezbędnej pomocy. Podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym wymienione zostało w art. 67 § 3 Kodeksu karnego wykonawczego wśród sposobów oddziaływania na skazanego na rzecz realizacji celów kary pozbawienia wolności.

Służba Więzienna dostrzega znaczenie współuczestniczenia rodzin osób pozbawionych wolności w procesie resocjalizacji, stąd osobom pozbawionym wolności zapewnia się możliwość utrzymywania kontaktu przede wszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi przez widzenia, korespondencję, rozmowy telefoniczne, paczki i przekazy pieniężne, a w uzasadnionych wypadkach, za zgodą dyrektora zakładu karnego, również przez inne środki łączności.

I.

Pragnę zauważyć, że stosownie do brzmienia Kodeksu karnego wykonawczego ustalonego ustawą z dnia 5 sierpnia 2022 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw przewidziano, że skazany co najmniej raz w tygodniu ma prawo korzystać z samoinkasującego aparatu telefonicznego na własny koszt lub na koszt rozmówcy w sposób i w terminach ustalonych w porządku wewnętrznym obowiązującym w zakładzie karnym. Nowelizacja wprowadziła zatem minimalny standard liczby połączeń i uporządkowała obowiązujące w tym zakresie przepisy prawa, pełniąc przy tym funkcję gwarancyjną i przekazując dyrektorom jednostek penitencjarnych uprawnienie do określenia sposobu i terminów korzystania przez osoby pozbawione wolności z aparatów telefonicznych w sposób zapewniający minimalny standard korzystania z aparatów telefonicznych. Wprowadzone gwarancje ustawowe mogą być rozszerzane (z korzyścią dla osób osadzonych) w ramach porządków wewnętrznych poszczególnych jednostek penitencjarnych wydawanych na podstawie delegacji ustawowej.

Biorąc pod uwagę konieczność uwzględnienia odpowiednich środków oddziaływania penitencjarnego, w ustawie przewidziano również dodatkową nagrodę w postaci zezwolenia na dodatkowe skorzystanie z samoinkasującego aparatu telefonicznego na własny koszt lub na koszt rozmówcy, która może być przyznawana skazanym wyróżniającym się dobrym zachowaniem w czasie odbywania kary. Wymieniona nagroda może być również przyznana skazanemu w celu zachęcenia go do poprawy zachowania, a także, w wypadkach szczególnie uzasadnionych warunkami rodzinnymi lub osobistymi skazanego, może być stosowana jako ulga. Ustawodawca przewidział również w art. 105b § l a Kodeksu karnego wykonawczego, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach, zwłaszcza gdy bezpośredni kontakt jest niemożliwy lub szczególnie utrudniony lub gdy wynika to z nagłej sytuacji życiowej, dyrektor zakładu karnego może udzielić zgody na skorzystanie z samoinkasującego aparatu telefonicznego do kontaktu z rodziną i innymi osobami bliskimi poza terminami ustalonymi w porządku wewnętrznym obowiązującym w zakładzie karnym. Powyższe czyni normę pragmatyczną i kompletną także dla sytuacji występujących ad hoc, które będą istotne z punktu widzenia sytuacji osobistej każdego osadzonego.

Wprowadzone rozwiązania o charakterze gwarancyjnym wprowadziły jedynie minimalny standard połączeń i w dalszym ciągu zapewniają możliwość podtrzymywania kontaktów przez osoby przebywające w izolacji z osobami najbliższymi, przy jednoczesnym zagwarantowaniu porządku i bezpieczeństwa na terenie jednostek penitencjarnych. Wszyscy osadzeni przebywający w warunkach izolacji mają zagwarantowaną możliwość korzystania z samoinkasujących aparatów telefonicznych zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa, a ewentualne prośby o wyrażenie zgody na przeprowadzenie dodatkowej rozmowy, rozpatrywane są ze szczególnym uwzględnieniem ich warunków osobistych. Co istotne, niezależnie od charakteru wykonywanego przez skazanego połączenia telefonicznego (rozmowa prywatna, bądź urzędowa), wskazane uprawnienia nie wykluczają się wzajemnie.

Jednocześnie zauważyć należy, że § 11 ust. 2 pkt 11 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 grudnia 2022 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności przewiduje, iż dyrektor zakładu karnego w porządku wewnętrznym określa godziny i miejsce korzystania z samoinkasujących aparatów telefonicznych lub innych środków łączności, a w zakładach typu zamkniętego - dni, godziny i miejsce. Analiza porządków wewnętrznych wybranych jednostek penitencjarnych wskazuje na realizację wspomnianej dyspozycji. Prawodawca pozostawił organizację realizacji uprawnienia do korzystania przez osoby pozbawione wolności z aparatów telefonicznych dyrektorom zakładów karnych i aresztów śledczych, którzy uwzględniając między innymi możliwości organizacyjne jednostki, liczbę samoinkasujących aparatów telefonicznych, a także konieczność realizacji wszystkich ustawowych zadań Służby Więziennej wskazali w porządku wewnętrznym dzień lub dni do realizacji przez skazanego ww. uprawnienia.

Dostrzec trzeba, że w dalszym ciągu możliwe jest złożenie przez osoby pozbawione wolności skargi dotyczącej realizacji ich praw - możliwość taką przewidują bowiem przepisy regulujące kwestie kierowania korespondencji do wybranych organów, czy możliwość składania wniosków, skarg i próśb organowi właściwemu do ich rozpatrzenia oraz przedstawiania ich, podczas nieobecności innych osób, administracji zakładu karnego.

Konieczną natomiast jest modyfikacja regulacji znajdujących się w porządkach wewnętrznych zakładów karnych typu półotwartego i otwartego, w których wskazano dni korzystania z samoinkasujących aparatów telefonicznych. Dyrektorzy zakładów karnych tego typu upoważnieni są w tym przypadku wyłącznie do wyznaczenia godzin i miejsca korzystania z samoinkasujących aparatów telefonicznych (§ 11 ust. 2 pkt 11 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 grudnia 2022 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności).

Uprzejmie informuję, że polecenia w tym zakresie przekazane zostaną dyrektorom okręgowym Służby Więziennej sprawującym nadzór nad działalnością poszczególnych jednostek penitencjarnych.

II.

Odnosząc się do kwestii realizacji prawa do obrony w sposób realny i efektywny zwrócić należy uwagę, że Służba Więzienna podejmuje wszelkie niezbędne działania w celu realizacji praw przysługujących osobom pozbawionym wolności, w tym również w zakresie porozumiewania się z obrońcą i pełnomocnikiem oraz przedstawicielem, mając na uwadze w szczególności treść przepisów art. 8 § 3 i 4, art. 8a § 2 i 3, art. 102 pkt 7, art. 211 § 2, art. 215 § 1 i 2, art. 217b § l a i 2, art. 217c § l a Kodeksu karnego wykonawczego.

W ocenie Centralnego Zarządu Służby Więziennej (…) należy uznać, że jeżeli dyrektor jednostki penitencjarnej ustalił w porządku wewnętrznym obowiązującym w podległym mu zakładzie karnym lub areszcie śledczym, że osoba pozbawiona wolności może korzystać z samoinkasującego aparatu telefonicznego do szeroko rozumianego kontaktu z obrońcą, co najmniej jeden raz w tygodniu, bądź dokładnie jeden raz w tygodniu (wyznaczając dni, godziny i miejsce korzystania z ww. telefonu), to gwarancje ustawowe określone w ww. przepisach są zapewnione.

Bezsprzecznym jest jednak, że nie jest właściwym ograniczenie czasu korzystania z aparatu telefonicznego podczas realizacji połączenia z obrońcą. W tym zakresie podjęto już stosowne czynności w celu zmiany regulacji wewnętrznych.

Jak wynika z uzasadnienia do ustawy, proponowane rozwiązania przewidują normy o charakterze gwarancyjnym, wyznaczając jedynie minimalny standard liczby połączeń telefonicznych. Powyższe nie wyklucza zatem podniesienia limitu połączeń telefonicznych w ramach poszczególnych jednostek penitencjarnych, co jednak zależne jest od możliwości organizacyjnych oraz od treści art. 104 Kodeksu karnego wykonawczego, który przewiduje, że korzystanie przez skazanego z przysługujących mu praw powinno następować w sposób nienaruszający praw innych osób oraz niezakłócający ustalonego w zakładzie karnym porządku.

Wprowadzenie standardu co najmniej jednej rozmowy telefonicznej w tygodniu umożliwia odpowiednie zaplanowanie i realizację wszystkich zgłoszeń, przy uwzględnieniu zasad bezpieczeństwa, a także możliwości kadrowych oraz technicznych jednostki penitencjarnej. Należy również dodać, że przedmiotowa regulacja skutecznie zabezpiecza realizację prawa osób pozbawionych wolności do kontaktu telefonicznego z obrońcą poza terminami ustalonymi w porządku wewnętrznym, stanowiąc, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach, jeżeli wyznaczone terminy czynności procesowych wskazują na konieczność niezwłocznego skorzystania z samoinkasującego aparatu telefonicznego, dyrektorzy zakładu karnego lub aresztu śledczego udzielają zgód na taki kontakt. Regulacja przewiduje także sposób identyfikacji osoby, z którą nawiązuje się połączenie, co również jest niezbędne dla skutecznej realizacji wspomnianego prawa.

Przy uwzględnieniu specyfiki jednostek penitencjarnych oraz ich możliwości technicznych i kadrowych w części aresztów śledczych i zakładów karnych zostało wprowadzone rozwiązanie polegające na zwiększeniu częstotliwości rozmów telefonicznych z ww. osobami urzędowymi lub ich nielimitowaniem. Nie oznacza to jednak, że takie rozwiązanie - z uwagi choćby na obiektywne ograniczenia organizacyjne - mogłoby zostać wprowadzone erga omnes we wszystkich jednostkach penitencjarnych.

W mojej ocenie sformułowane przez Pana Rzecznika w oparciu o spostrzeżenia w trakcie wizytacji oddziałów mieszkalnych stanowisko, wedle którego zakres zadań realizowanych przez funkcjonariuszy pełniących służbę w oddziałach mieszkalnych pozwala na zwiększenie częstotliwości korzystania przez osadzonych z ich uprawnienia, wydaje się nie być trafne. Należy bowiem zwrócić uwagę, że naturalnym zjawiskiem jest ograniczenie ruchu w oddziałach mieszkalnych do niezbędnych potrzeb w trakcie przeprowadzania wizytacji w celu zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na terenie jednostki penitencjarnej, co wpływać może na zniekształcony odbiór faktycznego obciążenia obowiązkami administracji więziennej. Dodatkowo, nawet w sytuacji, gdy funkcjonariusze pełniący służbę w oddziałach mieszkalnych nie realizują zadań związanych stricte z realizacją rozmów telefonicznych, w żadnym wypadku nie oznacza to, że nie realizują oni innych czynności. Przypomnienia wymaga bowiem, że do obowiązków oddziałowego należy m.in. kontrola cel i pomieszczeń w oddziale mieszkalnym, kontrolowanie zachowania osadzonych przebywających w celach mieszkalnych, czy odpowiednie dokumentowanie podejmowanych czynności.

III.

Reasumując należy uznać, że przepisy znowelizowanego Kodeksu karnego wykonawczego zostały, co do zasady, w prawidłowy sposób zaimplementowane przez jednostki penitencjarne. Wprowadzone regulacje zapewniają możliwość utrzymywania przez osoby pozbawione wolności kontaktu realizowanego za pośrednictwem samoinkasujących aparatów telefonicznych zarówno z osobami bliskimi, jak i z ich obrońcami i pełnomocnikami zgodnie z treścią art. 8 § 3 Kodeksu karnego wykonawczego. Kodeks karny wykonawczy w swoim aktualnym brzmieniu przewiduje rozwiązania o charakterze gwarancyjnym, dzięki którym z jednej strony możliwe jest zapewnienie porządku i bezpieczeństwa na terenie jednostek organizacyjnych, z drugiej zaś w dalszym ciągu zagwarantowana jest możliwość korzystania przez osoby pozbawione wolności z przysługujących im praw.

Dostrzec trzeba, że w świetle przepisów Kodeksu karnego wykonawczego utrzymywanie kontaktu drogą telefoniczną nie jest jedyną formą porozumiewania się przewidzianą przez ustawodawcę. Utrzymywanie kontaktu, zgodnie z art. 8, 8a i art. 105 Kodeksu karnego wykonawczego, możliwe jest również w innych formach, w tym w szczególności w formie osobistego kontaktu w trakcie widzeń i korespondencyjnie. Wprowadzenie dodatkowych, atrakcyjnych z punktu widzenia osób pozbawionych wolności, nagród ma również istotne znaczenie dla skuteczności prowadzenia oddziaływań resocjalizacyjnych. Dzięki temu podejmowane działania wprost wpisują się w podstawowy cel wykonywania kary pozbawienia wolności polegający na wzbudzeniu w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa.

IX.517.156.2023, IX.517.158.2023