Biuletyn Informacji Publicznej RPO

24 lutego 2025 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się konferencja, na której zaprezentowany został raport z badania „Dostępność usług społecznych dla osób starszych mieszkających w gminach wiejskich”.

Podczas wydarzenia przedstawione zostały kluczowe wnioski oraz rekomendacje zawarte w raporcie, a uczestnicy konferencji debatowali na temat potrzebnych działań, które mogą poprawić jakość codziennego życia starszych mieszkańców wsi. Konferencje prowadził członek Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO prof. dr hab. Piotr Błędowski, dziekan Kolegium Ekonomiczno-Społecznego, Szkoła Główna Handlowa.

W imieniu Rzecznika Praw Obywatelskich głos zabrał zastępca RPO dr hab. Adam Krzywoń. W wystąpieniu otwierającym wydarzenie podziękował twórcom raportu za zaangażowanie, w tym w szczególności członkom Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych, która działa przy Rzeczniku od 2008 r., a także pracownikom naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Instytut został partnerem wydawniczym publikacji.

Adam Krzywoń zwrócił uwagę, że RPO mógł podjąć to wyzwanie i zlecić realizację badania jakościowego ze względu na pełnioną funkcję niezależnego organu ds. równego traktowania, która wiąże się z prowadzeniem badań dotyczących dyskryminacji.

Podkreślił, że na podstawie art. 32 Konstytucji wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne i nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny, w tym ze względu na wiek.

- Badanie dotyczące dostępności usług społecznych oferowanych przez władze publiczne odnosi się do ich faktycznej dostępności dla osób starszych mieszkających w gminach wiejskich – wskazał Rzecznik i zwrócił uwagę na szczególną sytuację osób, których może dotyczyć dyskryminacja krzyżowa, czyli inaczej wielokrotna.

- Mówimy o niej, kiedy dana osoba może być gorzej traktowana ze względu na więcej niż jedną cechę. W przypadku tego badania wzięto pod uwagę takie cechy jak wiek, miejsce zamieszkania – gminy wiejskie, ale także dostrzeżono zróżnicowaną sytuację starszych kobiet i mężczyzn – wyjaśnił Adam Krzywoń.

Rzecznik zaznaczył, że bariery, które napotykają osoby starsze na wsi w dostępie do usług powinny zostać wnikliwie rozpoznane i wzięte pod uwagę w planowaniu działań dotyczących szerszej polityki senioralnej na poziomie krajowym i lokalnym. Kwestie zapewnienia równego dostępu teoretycznie przynależą do założeń Polityki Społecznej Państwa wobec osób starszych do 2030 r. Bezpieczeństwo. Uczestnictwo. Solidarność z 2018 r. Uznanie polityki senioralnej za zadanie własne gminy, które niewątpliwie może przyczynić się do realizacji powyższego założenia, nastąpiło dopiero na mocy ustawy z marca 2023 r.

Wskazał, że RPO postulował w marcu 2024 r. przeprowadzenie ewaluacji dotychczasowych działań różnych organów władzy po kątem ich skuteczności i przygotowania raportu z realizacji tejże polityki społecznej na półmetku jej obowiązywania.

- Dlatego proszę przyjąć wyniki tego badania także jako wkład RPO do przeglądu działań w tym obszarze i swoiste „sprawdzam” – zaznaczył i dodał, że będzie wdzięczny za dyskusję nad wnioskami z badań.

- Będziemy się w Biurze uważnie przysłuchiwać, by poszerzyć swój punkt widzenia i pogłębić zrozumienie wyzwań, tak aby jak najtrafniej sformułować rekomendacje dla organów władzy publicznej, zarówno w kontekście zapowiedzianej nowelizacji ustawy o osobach starszych z 2015 r., jak i udziału rządu polskiego w toczącej się na forum ONZ debaty o potrzebie opracowania konwencji ONZ o prawach osób starszych – powiedział i podkreślił, że nie ma wątpliwości, że długofalowym celem i efektem dyskusji nad wynikami omawianego badania jest podjęcie przez właściwe organy odpowiednich działań legislacyjnych i organizacyjnych, które zniwelują odnotowane nierówności i zapewnią w  Polsce możliwość cieszenia się pełnią praw, niezależnie od wieku i miejsca zamieszkania.

Następnie przewodnicząca Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych prof. dr hab. Barbara Szatur-Jaworska omówiła charakterystyka badań, cele, założenia oraz organizację raportu, a dr Łukasz Komorowski z Zakładu Ekonomii Wsi, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN omówił ogólną charakterystykę gmin uczestniczących w badaniu. 

Mówił o procedurze doboru gmin, zwłaszcza tych o najniższej dostępności transportowej oraz pod kątem wieku osób je zamieszkujących.  – Obecnie średnio co piąty mieszkaniec obszarów wiejskich w Polsce to osoba w wieku poprodukcyjnym. Jest to o tyle ważne, że dynamika tej zmiany cały czas narasta – dodał. Podkreślił, że nie brano pod uwagę "gmin obwarzankowych”, by nie zaburzały wyników badania.

W kolejnej części wydarzenia przedstawione zostały kluczowe wnioski zawarte w raporcie.

O (nie)dostępności transportowej usług społecznych mówiła dr hab. Sylwia Michalska, prof. IRWIR PAN z Zakładu Socjologii Wsi Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. Wskazała, że niedostępność transportowa ma kilka wymiarów – infrastrukturalną, systemową oraz jednostkową.

Opowiadała o stacjach, które nie były dostępne. Zwracała uwagę na słabe oznakowanie  przystanków, złą informację o rozkładach jazdy i brak koordynacji rozkładów, brak ławeczek czy stojaków na rowery, brak oświetlenia i poboczy oraz związany z tym strach przed przemieszczaniem się wieczorem, a także brak ścieżek rowerowych lub ich zawłaszczenie przez „wyczynowców”.

A jedyna forma komunikacji w wielu miejscach – szkolne autobusy – latem nie działa. W wywiadach postulowano m.in. taksówki gminne i  usługi ”door to door” .

Skutkiem tego wszystkiego jest, że seniorzy nie chcą w ogóle wychodzić z domu. Nasuwa się pytanie, po czyjej stronie leży to, by okazje do wychodzenia stwarzać. Władze tłumaczą zaś, że alternatywne rozwiązania są bardzo kosztowne.

Sylwia Michalska przedstawiła tez dobre praktyki np. zniżki na przejazdy dla seniorów w komunikacji gminnej, lokowanie przystanków przy ważnych instytucjach oraz koordynację rozkładów jazdy.

O dostępności usług społecznych mówiła członkini Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO dr hab. Jolanta Perek-Białas, prof. UJ, z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wskazała, że usługi społeczne to takie, których podstawowym celem jest zaspokojenie niematerialnych potrzeb mieszkańców.

Wskazała, że usługa powinna być dostępna i świadczona, co jest powiązane z tym, że musi być informacja o dostępności takich usług, a także przekonaniem mieszkańców, że usługa jest potrzebna. Mówiła również o dostępności infrastruktury. W tym zakresie gminy wykazywały duże zróżnicowanie.

Wyjaśniła, że rozwój usług nie jest powiązany z sytuacją demograficzną, zależy od finansów i liderów. Usługi z obszaru pomocy społecznej są podstawowe, natomiast brakuje usług specjalistycznych, brakuje ośrodków wsparcia. Wskazała również na brak dodatkowych usług, np. pomocy typu Złota Rączka.

Dostępność informacyjna usług społecznych dla osób starszych na wsi była przedmiotem wystąpienia mgr Kingi Chęcińskiej z Zakładu Socjologii Wsi, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. Mówiła o zastosowanych metodach badawczych, które obejmowały analizę stron internetowych, wywiady z mieszkańcami czy obserwacje w terenie.

Prelegentka przedstawiła zalety i wady komunikacji offline. Wskazała, że komunikacja tradycyjna, jak rozmowy telefoniczne, kontakt bezpośredni itp. Zapewnia większą skuteczność przekazu. Problemem był np. brak zasięgu telefonii komórkowej czy obawy przed oszustwami telefonicznymi (np. „na wnuczka”). Kłopotliwa była czasochłonność dla pracowników gmin.

Mówiąc o komunikacji online wskazała, że wszystkie gminy mają strony internetowe i konta w mediach społecznościowych, ale niewielka liczba treści jest skierowana do seniorów. Taka forma komunikacji zapewnia szybkość przekazu i duży zasięg przy stosunkowo niskim koszcie. Ponadto może przyczynić się do zwiększenia kompetencji cyfrowych seniorów. Wśród wad jest słaby zasięg internetu na terenach oddalonych od miast czy słabe kompetencje cyfrowe seniorów i ich obawy do korzystania z sieci i sprzętu elektronicznego.

Kluczowe wyzwania obejmują brak jednolitego i efektywnego systemu komunikacji, podział na osoby korzystające z internetu i te, które go unikają, niski poziom zaufania do nowoczesnych technologii, brak działań edukacyjnych i niedostosowane dla seniorów treści.

Przedstawiając wnioski prelegentka wskazała na konieczność łączenia kanałów komunikacji, poprawy infrastruktury, edukację cyfrową, dostosowanie treści i wzmocnienie lokalnych inicjatyw.

Wnioski dotyczące postrzegania dostępności usług społecznych przez osoby starsze mieszkające na wsi omówiła członkini Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO dr Magdalena Rosochacka-Gmitrzak z Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Mówiła o potrzebach seniorów w najbliższym otoczeniu, w tym m.in. o potrzebie liczniejszych punktów usługowych oraz sklepów, infrastrukturze drogowej przyjaznej pieszym i rowerzystom czy większej obecności i widoczności policji. Wskazała też, że rada seniorów powinna pełnić faktyczna rolę doradczą i rzeczniczą, a urzędnicy powinni być przyjaźni i uprzejmi natomiast   władze gminy wyrażać autentyczne zainteresowanie potrzebami seniorów.

Seniorzy zgłaszali również potrzebę stworzenia przyjaznych miejsc spotkań w grupie rówieśniczej oraz miejsc odpoczynku w czasie spacerów. Wskazywano również na aktywności znane z miast jako ciekawe urozmaicenie oferty spędzania wolnego czasu. Brkuje również oferty dla osób w wieku 75+, które są mniej sprawne i mniej mobilne.

Mówiąc o instytucjach wsparcia wyjaśniła, że bardzo często pojawiały się głosy o potrzebie zapewnienia opieki wytchnieniowej dla rodzin osób starszych czy opiece dochodzącej np. dla osób żyjących w pojedynkę lub niepełnosprawnością.

W zakresie opieki zdrowotnej wskazywano m.in. na potrzebę zapewnienia przychodni POZ w gminie oraz przyjaznego systemu zapisów i skierowań oraz dostępną opiekę lekarzy pierwszego kontaktu i specjalistów.

Prelegentka mówiła również o potrzebach w zakresie informacji i komunikacji oraz transportu i mobilności, a także omówiła czynniki różnicujące sytuację osób starszych.

Dr hab. Barbara Rysz-Kowalczyk zaprezentowała kluczowe wnioski dotyczące polityki senioralnej na poziomie lokalnym.

Badaczka wskazała, że w większości przypadków w działaniach gmin na rzecz osób starszych dominowała pomoc społeczna i działania ratownicze. Praktycznie nie są realizowane natomiast działania wspierające usamodzielnianie seniorów. Zwróciła uwagę, że taka hierarchia jest przeciwna do założeń polityki senioralnej. Przedstawiła również trudności, na jakie wskazywali pracownicy gmin odpowiedzialni za programy wspierania osób starszych. Barbara Rysz-Kowalczyk podkreśliła m.in. problemy wynikające z lekceważenia i ignorowania w działaniach strategii rozwiązywania problemów społecznych czy trendu nadregulacji i biurokratyzowania procedur, utrudniających oferowanie osobom starszym elastycznych i skutecznych form wsparcia. 

Prezeska firmy Badania i Działania Magdalena Tędziagolska w wystąpieniu mówiła o spostrzeżeniach badaczy terenowych wynikających z przebiegu przeprowadzonych rozmów i obserwacji. Wyjaśniła, w jaki sposób specyfika prowadzenia badań w środowisku wiejskim wpłynęła na pracę badaczy.

Kluczowe wnioski z badań i rekomendacje przedstawiła prof. dr hab. Barbara Szatur-Jaworska. Wskazała, że zaskoczeniem był fakt, iż typ gminy i jej profil demograficzny nie miał wpływu na dostępność usług społecznych; różnicowały ją zaś głównie pieniądze, którymi dysponowały gminy.

Najważniejszymi barierami były:  

• stosunek włodarzy gmin do potrzeb seniorów i ich wrażliwość na nie,
• stan budynków, gdzie udziela się usług oraz dostępność działek będących własnością  gminy  (w jednej z  gmin nie było np. dogodnej działki na dom pomocy),
• aktywność włodarzy gmin (jeśli mieli oni za sobą pracę w instytucjach usług społecznych czy w ngos-ach, byli bardziej gotowi na przekraczanie granic zadań obowiązkowych gminy),
• bariery ludzkie (w gminach wiejskich dużo trudniej znaleźć wykwalifikowanych pracowników pomocy społecznej, ochrony zdrowia, instytucji kultury niż w większych miejscowościach – gorsze są tam warunki pracy i płacy),
• bariery infrastrukturalne, organizacyjne, społeczne i psychologiczne, finansowe, prawne,  
• bariera transportowa  (konieczność mobilnych usług  społecznych na wsi, jak medyczne, bibliotekarskie itp),
• bariery finansowe (RPO już zabierał głos na rzecz tego, aby gminy dostawały subwencję senioralną; potrzebne jest m.in. wsparcie dziennych placówek pobytu, bo niektóre są zamykane, konieczność rozszerzenia opieki wytchnieniowej co do osób o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności).

- Skala danego przedsięwzięcia nie może być miarą sukcesu, bo w gminach  wiejskich zawsze mniej ludzi będzie z nich korzystać niż w miastach – podkreśliła na koniec prof. Barbara Szatur-Jaworska.

Następnie głos zabrała dr hab. Dobroniega Głębocka, prof. UAM, z Zakładu Badań Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej na Wydziale Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, która recenzowała Raport.

- Raport był skazany na sukces, bo była to bardzo starannie opracowana koncepcja, bardzo dobrze zorganizowane badanie, bardzo starannie opracowane narzędzia, elastyczność w realizacji badań i precyzyjny i kompetencje wnioski – zaznaczyła i wskazała, że może raport rekomendować dla studentów.

W ostatniej części konferencji odbyła się dyskusja, w której uczestnicy wydarzenia debatowali na tematy poruszone w wystąpieniach prelegentów oraz zawarte w raporcie.

Wydarzenie było transmitowane online i tłumaczone na polski język migowy.