Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Żołnierze i funkcjonariusze służb mundurowych zgłaszają do RPO problemy związane z waloryzacją kwoty bazowej swych uposażeń
• RPO prosi o stanowisko premiera, bowiem regulacje te dotyczą żołnierzy i funkcjonariuszy podlegających różnym resortom
• Innym problemem jest przeciążenie żołnierzy zadaniami. Np. w 12. Dywizji Zmechanizowanej niektórzy żołnierze otrzymują od rodzin ultimatum i albo rezygnują ze służby albo w niej pozostają, tracąc rodziny
• AKTUALIZACJA: Podejmowane będą działania zmierzające do stworzenia warunków do terminowego wykorzystywania urlopów przez żołnierzy, rekompensujących ponadnormatywny czas służby oraz zmniejszających skutki „życia na dwa domy” - odpisało MON w tej drugiej kwestii

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pisze w pierwszej sprawie do premiera Mateusza Morawieckiego a w drugiej - do ministra obrony narodowej Mariusza Błaszczaka.

Sprawa waloryzacji kwoty bazowej  uposażeń

Funkcjonariusze oraz żołnierze proszą RPO o ochronę przed nierównym traktowaniem w związku z waloryzacją kwoty bazowej swych uposażeń. Ich wątpliwości koncentrują się wokół  art. 41 ustawy z 1 grudnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach służących realizacji ustawy budżetowej na rok 2023, tzw. ustawy okołobudżetowej.

W zakresie uposażeń zostały z niej wyłączone określone grupy zawodowe (tj. żołnierze zawodowi i funkcjonariusze), którym określono waloryzację płac zgodnie z kwotą bazową w wysokości 1740,64 zł wskazaną w ustawie budżetowej na rok 2023 w okresie od 1 marca 2023 r. do 31 grudnia 2023 r. - pozostawiając uposażenia w okresie od 1 stycznia 2023 r. do 28 lutego 2023 r. na dotychczasowym poziomie, tj. z kwotą bazową wskazaną w ustawie budżetowej na rok 2022 wynoszącą 1614,69 zł.

Rekompensatą za zaniżone uposażenie w okresie 1.01.2023 - 28.02.2023 ma być mechanizm określony w art. 41 ust. 3 ustawy. Zgodnie z nim uposażenie żołnierzy i funkcjonariuszy wypłacane w okresie od 1 marca 2023 r. do 31 grudnia 2023 r. będzie podlegało każdorazowemu zwiększeniu o 1/5 kwoty różnicy pomiędzy uposażeniem w dotychczasowej oraz w nowej wysokości.

Art. 41 ust. 3 ustawy okołobudżetowej pozwala zatem na proporcjonalne doliczenie funkcjonariuszom i żołnierzom pozostającym w służbie po 1 marca 2023 r. części waloryzacji. Tymczasem żołnierzom i funkcjonariuszom, którzy odejdą na emeryturę od 1 stycznia do 28 lutego 2023 r. brak waloryzacji uposażenia nie zostanie w żaden sposób zrekompensowany, mimo że realizują powierzone im w tym czasie zadania służbowe.

W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że wprowadza on mechanizm zachęcający do pozostawania w służbie czynnej żołnierz, funkcjonariuszy i funkcjonariuszy. Zaproponowano, aby w roku 2023 wzrost uposażeń obejmował wyłącznie żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy pozostających w służbie na dzień 1 marca 2023 r. 

RPO zwraca jednak  uwagę, że poza zwolnieniem na własną prośbę w związku z nabyciem prawa do zaopatrzenia emerytalnego, pragmatyki służbowe wskazują na szereg innych przyczyn rozwiązania stosunku służbowego, jak np. stan zdrowia, reorganizacja jednostki czy też generalnie zwolnienie na własną prośbę. Ostatnia kategoria, tj. osoby składające prośbę o zwolnienie ze służby z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem, nie mogła mieć - ze względu na datę ogłoszenia ustawy 1 grudnia 2022 r. (co nastąpiło 19 grudnia 2022 r.) - szczegółowej wiedzy o tym, jakie skutki spowoduje to dla wysokości uposażenia oraz przyszłego świadczenia emerytalnego.

Ponieważ kwestionowane przez skarżących regulacje dotyczą żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych podlegających różnym resortom, Rzecznik zwraca się o stanowisko do premiera.

Problemy wojskowych logistyków – brak urlopów, niemożność odebrania nadgodzin

18 lutego 2022 r. pracownicy  RPO przeprowadzili wizytację 5. Lubuskim pułku artylerii w Sulechowie. Rozmowy dotyczyły głównie misji jednostki na granicy polsko-białoruskiej, w tym warunków socjalnych  i wynikających z długiego pobytu poza domem - problemów rodzinnych. Sygnalizowano  potrzebę luzowania (np. na dwa miesiące) jednostki, bo  długotrwała rozłąka z rodziną spowodowała całkowite przeorganizowanie życia rodzinnego. Wprawdzie żołnierze bardzo wysoko oceniali działalność Centrum Pomocy Rodzinie, ale   wskazywali, że nawet na froncie żołnierze są luzowani w celu uniknięcia ich wyczerpania. Niepełne stany osobowe oraz realizowane inne zadania powodowały, że z coraz mniejszym entuzjazmem podchodzili do wyjazdów na granicę. 

W  tej sprawie RPO zwrócił się do Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych. Wskazał on, że wprowadzano rozwiązania mające na celu polepszenie warunków służby na granicy oraz pozwalające na poprawę funkcjonowania rodzin żołnierzy. Podkreślił, że służba wojskowa wiąże się z poświęceniem oraz pewnymi  wyrzeczeniami, czego  każdy zgłaszający się dobrowolnie żołnierz powinien mieć świadomość.

Problemy sygnalizowane wówczas przez żołnierzy 5 pa, znalazły swoje odzwierciedlenie w nastrojach żołnierzy sygnalizowanych podczas kolejnej wizytacji zgrupowania „Langusta"  18 listopada 2022 r. Jak się okazało, na miejscu, dotyczyły one ponownie żołnierzy 5 pa, m.in. pionu logistyki.

Wskazywali oni na przeciążenie zadaniami. Po powrocie z granicy udają się oni bezpośrednio na poligon, gdzie zabezpieczają szkolenia. Powoduje to, że w ostatnim roku niektórzy żołnierze przez ok. 280 dni pełnili służbę poza swoją jednostką wojskową, z czego ok. 240 dni na granicy. Od dwóch lat nie mogą wykorzystać urlopu wypoczynkowego. Nie są w także w stanie odebrać wypracowanych nadgodzin. 

W opinii żołnierzy obowiązki na granicy są dzielone nierówno. Niektórzy żołnierze (głównie sztabowi) w ogóle nie wykonywali zadań na granicy, zaś duża grupa żołnierzy spędziła tam ponad sto dni. Uważają, że nierówne traktowanie żołnierzy w tym zakresie powoduje, że stosunki międzyludzkie w jednostkach są złe. Z uwagi na bardzo duże obciążenie obowiązkami, służba w pionie logistyki nie jest szczególnie atrakcyjna dla żołnierzy. 

Duża liczba wakatów powoduje, że logistycy wykonują zadania, do których nie byli szkoleni. Przykładowo specjaliści od uzbrojenia zajmują się wyżywieniem żołnierzy. W rezultacie spada jakość wykonywanych przez nich zadań, co przekłada się na nastroje pozostałych żołnierzy.  Przeciążenie służbą na granicy spowodowało, że wielu żołnierzy złożyło raporty o zwolnienie z wojska - niektórzy z powodu przemęczenia, inni ze względów rodzinnych. Żołnierze 5 pa wyrazili także rozczarowanie pominięciem ich w korzystaniu z wchodzącego, od nowego roku tzw. dodatku bojowego. Z perspektywy blisko 240 dni na wschodniej granicy nieobjęcie ich takim dodatkiem jest, w ich ocenie, niesprawiedliwe.

RPO zwrócił się do dowódcy 12. Szczecińskiej Dywizji Zmechanizowanej o odniesienie się do tych problemów.  Z odpowiedzi wynika m.in., że rok 2022 był szczególnie obfity z zadania dla 5 pa. Zdarzają się przypadki, że niektórzy żołnierze przebywają poza macierzystą jednostką przez ponad  200 dni w roku. Dotyczy to zwłaszcza stanowisk logistycznych. W czasie wizyty BRPO  pułk wykonywał równocześnie zadania w Ośrodku Szkolenia Bojowego Drawsko Ośrodku Szkolenia Poligonowego w Toruniu. Ponadto pułk w 2022 r. realizował trzy szkolenia specjalistyczne dla żołnierzy innych państw, poligonowe oraz formułował zmianę PKW Irak. Dowódcy pododdziałów mają dokładać wszelkich starań, aby zadania wykonywane na granicy były równomiernie i sprawiedliwie dzielone. Żołnierze z zaległymi urlopami wypoczynkowymi i nadgodzinami sukcesywnie odbierają dni wolne. Przełożeni żołnierzy starają się, aby było to realizowane w dogodnych terminach.  

RPO uważa, że wydaje się, iż działania przełożonych są nieskuteczne, co oznacza, że potrzebne są zmiany systemowe. W praktyce, poza dowództwem 12 DZ w ostatnim roku nastąpił znaczny wzrost odejść żołnierzy zawodowych do rezerwy (2018 - 207, 2019 - 247. 2020 - 246, 2021 - 336, 2022 - 839). Na szczególną uwagę zasługuje sytuacja w 5 pa (2018 - 35, 2019 - 32, 2020 - 33, 2021 - 32, 2022 - 113).

Z korespondencji RPO z dowódcami oraz pobieżnej analizy zwolnień w jednostkach 12 Dywizji Zmechanizowanej wynika, że żołnierze są przeciążeni służbą. Nie mogąc skorzystać z nadgodzin i prawa do corocznego płatnego urlopu (art. 66 ust. 2 Konstytucji), niektórzy żołnierze otrzymują od rodzin ultimatum i albo rezygnują ze służby albo pozostają w służbie - tracąc rodziny. 

Żołnierzom np. 5 pa nie pomaga pominięcie ich jednostki co do dodatku bojowego oraz odebranie części wyposażenia. A stosunkowo łatwo na rynku cywilnym odnajdują się żołnierze logistyki np. kierowcy, kucharze, czy inni specjaliści ze szczególnymi uprawnieniami (np. na sprzęt ciężki). Brak szczególnych zachęt i liczba wakatów w pionie logistyki powoduje, że pozostali żołnierze są eksploatowani ponad miarę.

Wydaje się przy tym, że na ten stan rzeczy utrwalany jest przez przepisy. Zgodnie z art. 275 ust. 4 ustawy o Obronie Ojczyzny normy wymiaru czasu służby nie mają zastosowania do oficerów zawodowych pełniących obowiązki dowódców jednostek wojskowych, a także do żołnierzy zawodowych realizujących zadania szczególnie istotne dla Sił Zbrojnych oraz realizujących zadania o charakterze nadzwyczajnym niezbędne do ochrony interesów państwa. Chodzi zwłaszcza o biorących udział w zapobieganiu skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia, pełniących służby i dyżury, odbywających ćwiczenia i szkolenia oraz pełniących służbę wojskową poza granicami państwa.

Przekładając to na zgłaszane przez żołnierzy zastrzeżenia, należy wskazać, że w zakresie ich stosowania znaleźli się m.in. żołnierze pełniący służbę na granicy, poligonach i w ramach PKW Irak. Służba w zwykłym wymiarze czasu służby staje się zatem wyjątkiem. 

- Mam świadomość, że wymiar czasu służby żołnierzy zawodowych jest określony ich zadaniami służbowymi, jest to normatywny wymiar poświęcenia, o którym wspominał Dowódca Generalny RSZ. Jednak kiedy wyjątek staje się regułą, a przy tym zaangażowanie w realizację postawionych zadań pozostaje niedocenione - to konsekwencją takiego stanu rzeczy może okazać się zwalnianie się żołnierzy z zawodowej służby wojskowej, czego odzwierciedleniem pozostają statystyki 12. Dywizji Zmechanizowanej – podkreśla RPO, który prosi ministra o stanowisko.

Odpowiedź Wojciecha Skurkiewicza, sekretarza stanu w MON

Art. 26 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.) wskazuje, że „Sity Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic". Problematykę zawodowej służby wojskowej reguluje ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. z 2022 r., poz. 2305, t.j.) zwana dalej ustawą, zgodnie z którą żołnierze zawodowi stanowią kadrę zawodową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (SZ RP), pełniąc służbę wojskową dla dobra RP, która wymaga zdyscyplinowania, lojalności i poświęcenia. Istotą tej służby są często niespotykane w środowisku cywilnym ograniczenia i wyrzeczenia, związane niejednokrotnie z jej pełnieniem poza miejscem zamieszkania. Niemniej jednak w ramach uznania i szacunku wobec żołnierzy zawodowych, ustawodawca nadał tej grupie zawodowej liczne uprawnienia, gwarancje socjalno-bytowe oraz finansowe, z uwzględnieniem członków ich rodzin.

Odnosząc się do problemów zasygnalizowanych w piśmie, informuję co następuje:

1)    Organizacja służby i pobytu żołnierzy 5pa na granicy wschodniej.
Sposób realizacji zadań jak i liczebność wojsk wydzielonych do ochrony granicy wschodniej uwzględniały bieżącą sytuację w tym rejonie oraz prognozowane zagrożenia. Proces rotacji pododdziałów został określony w Zarządzeniu Operacyjnym Dowódcy Generalnego Rodzajów Sit Zbrojnych Nr 838/DG RSZ z dnia 22 grudnia 2021 r. Żołnierze 5 pa wykonywali zadania w strefie nadgranicznej od 15 października 2021 r., początkowo w systemie służby na posterunkach w wymiarze 12/24h z możliwością rotacji po trzech tygodniach, z czterodniowym pobytem w miejscu zamieszkania. Od marca 2022 r. wprowadzono rotację po dwóch tygodniach służby na granicy, z możliwością dwutygodniowego pobytu w macierzystym garnizonie. Natomiast w przypadkach losowych i sprawach osobistych, żołnierze korzystali z urlopów okolicznościowych.

2)    Realizacja zadań przez 5pa oraz jego ukompletowanie.
Dowódcy na poszczególnych szczeblach dowodzenia w okresie od 15 października 2021 r. do 31 grudnia 2022 r. dokładali wszelkich starań, aby realizacja zadań odbywała się na jak najwyższym poziomie, mimo niepełnego ukompletowania pułku stanem osobowym. Poczynione wysiłki znalazły odzwierciedlenie w wysokiej ocenie realizacji zadań służbowych przez przełożonych. 9 listopada 2021 r. Prezes Rady Ministrów Pan Mateusz Morawiecki wraz z Wiceprezesem Rady Ministrów - Ministrem Obrony Narodowej Panem Mariuszem Błaszczakiem złożyli wizytę żołnierzom 5 pa i 6. Brygady Powietrznodesantowej, pełniącym służbę na granicy z Białorusią. Ponadto, słowa uznania za dotychczasową, wzorową współpracę, w specjalnym liście adresowanym do Dowódcy Pułku wyraził Komendant Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej.

3)    Wymiar czasu służby żołnierzy w 5pa.
Przełożeni żołnierzy, potwierdzili występowanie zaległości w realizacji urlopów u części żołnierzy oraz niepełnego wykorzystania dni wolnych za ponadnormatywny czas służby. Podkreślili przy tym, że średni wymiar zaległych urlopów w przeliczeniu na żołnierza kształtuje się na poziomie kilkunastu dni. Dowódcy poszczególnych pododdziałów czynią starania aby zaległe urlopy wypoczynkowe i wypracowane godziny w wymiarze przekraczającym normę czasu służby mogły być wykorzystane w dogodnych dla żołnierzy terminach. W celu poprawy zaistniałej sytuacji, Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych (DG RSZ) planuje podjęcie stosownych działań organizacyjno  planistycznych, mających na celu zmniejszenie zaległości w wykorzystywaniu urlopów wypoczynkowych oraz zwrotu czasu wolnego za ponadnormatywny czas służby.

4)    Realizacja zadań przez pion logistyki 5pa.
Obciążenie personelu logistycznego wynikało z zadań nakładanych na jednostkę wojskową przez przełożonych oraz zaplanowanych i realizowanych przedsięwzięć szkoleniowych przez samą jednostkę wojskową. Uwypukliła się kwestia wakujących stanowisk w specjalnościach logistycznych jak i brak możliwości zastępstwa żołnierzy o specyficznych specjalnościach, np. magazynier materiałów pędnych i smarów, magazynier środków bojowych, kierowca cysterny, kucharz, itp. Przełożeni żołnierzy dostrzegają problem niepełnego ukompletowania pododdziałów logistycznych 5 pa (kompanii logistycznych wchodzących w skład dywizjonów oraz batalionu logistycznego).

Niemniej jednak stwierdzają, że stopień ukompletowania tych pododdziałów nie odbiegał od wskaźników w tym zakresie w pozostałych jednostkach wojskowych, w tym pododdziałów logistycznych SZ RP. Realizacja zadań była systematycznie monitorowana przez Zarząd Planowania Logistycznego J4 DG RSZ w ramach cyklicznych odpraw z jednostkami wojskowymi realizującymi zadania na granicy.

5)    Wyróżnienia dla żołnierzy 5pa za wykonywanie zadań na granicy.
Za bardzo dobrą i wzorową realizację zadań, żołnierze pułku wyróżnieni zostali nagrodami finansowymi na podstawie:
a)    decyzji Ministra Obrony Narodowej;
b)    funduszu nagród, w tym funduszu nagród będącego do dyspozycji Dowódcy 5 pa;
c)    nagród uznaniowych za wykonywanie zadań służbowych za żołnierzy przebywających na zwolnieniach lekarskich, urlopach macierzyńskich oraz wychowawczych.
Ponadto, w celu uhonorowania osób zaangażowanych w ochronę granicy, ustanowiony został znak specjalny „Za Ochronę Granicy Rzeczypospolitej Polskiej”, wprowadzony decyzją Nr 148/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 17 października 2022 r. w sprawie wprowadzenia znaku specjalnego (Dz. Urz. MON z 2021 r., poz. 173). Dodatkowo rozporządzeniem Ministra Obrony Narodowej z dnia 1 marca 2022 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie świadczeń socjalno-bytowych dla żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2022 r., poz. 543) wprowadzona została dopłata do wypoczynku w ramach programu „Tanie Wczasy” dla żołnierzy zawodowych skierowanych do służby w pasie nadgranicznym, w ramach wsparcia udzielonego Straży Granicznej przez SZ RP. Dopłata przysługuje żołnierzowi, jego małżonce i dzieciom pozostającym na jego utrzymaniu bez względu na wysokość dochodów uzyskiwanych w rodzinie żołnierza, który pełnił służbę przez okres nie krótszy niż sześćdziesiąt dni.

6)    Dodatek bojowy.

Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 9 stycznia 2023 r. w sprawie dodatków do uposażenia zasadniczego żołnierzy zawodowych (Dz. U., poz. 149) wprowadziło regulację, która przyznaje dodatek pieniężny o charakterze stałym dla żołnierzy zawodowych, z tytułu pełnienia przez nich służby w jednostkach wojskowych, dyslokowanych we wschodniej części kraju. Przedmiotowa regulacja stanowi mechanizm motywujący żołnierzy do podejmowania służby w jednostkach wojskowych stacjonujących w rejonie przygranicznym, jako priorytetowych z punktu widzenia obronności państwa.

Podsumowując wskazać należy, że przepisy przywołanej na wstępie ustawy, zapewniają warunki do skutecznej realizacji przez SZ RP misji i zadań. Z uwagi na dużą ilość realizowanych przedsięwzięć, nieustannej modyfikacji wymaga planowanie i koordynacja zadań na szczeblu taktycznym. W chwili obecnej liczba żołnierzy 5 pa wspierających służby graniczne uległa zmniejszeniu, z kilkuset żołnierzy w 2021 r., do kilkunastu pod koniec 2022 r.

Ponadto, mając na uwadze problemy zasygnalizowane w wystąpieniu Pana Rzecznika, podejmowane będą działania zmierzające do stworzenia warunków do terminowego wykorzystywania urlopów przez żołnierzy, rekompensujących ponadnormatywny czas służby oraz zmniejszających skutki „życia na dwa domy”. Kwestie te będą omawiane w toku dokonywanej corocznie oceny sytuacji kadrowej w SZ RP. Jednocześnie wskazać wypada, że służba żołnierzy w strefie nadgranicznej została w całości doceniona przez resort obrony narodowej w postaci nagród uznaniowych oraz wyróżnień.

WZF.7050.9.2022  WZF.7060.7.2023