Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zasady przydzielania wojskowej asysty honorowej do pogrzebów żołnierzy Wojska Polskiego mogą naruszać prawa ich rodzin do kultu pamięci o osobie zmarłej – uważa Klub Generałów i Admirałów RP
• Nie powinny one wynikać z aktów prawa wewnętrznego, jakimi są decyzje MON – wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich
• Przy decyzji bierze się pod uwagę "charakter zasług zmarłego", można też zasięgać opinii IPN, a odmowa udzielenia asysty nie zawiera  uzasadnienia
• AKTUALIZACJA: Określone w Ceremoniale Wojskowym tryb i okoliczności udziału wojskowej asysty honorowej w uroczystości pogrzebowej nie naruszają prawa rodziny, osób bliskich lub organizatorów pogrzebu do kultu pamięci o osobie zmarłej - wynika z odpowiedzi MON   

RPO Marcin Wiącek napisał w tej sprawie do wicepremiera i ministra obrony narodowej Mariusza Błaszczaka.

Z wnioskiem o ochronę praw i wolności byłych żołnierzy zawodowych do Rzecznika zwrócił się Klub Generałów i Admirałów Rzeczypospolitej Polskiej.

Wątpliwości wnioskodawców dotyczą  § 1 pkt 3 decyzji Nr 97/MON z 30 lipca 2021 r. zmieniającej decyzję w sprawie wprowadzenia do użytku służbowego „Ceremoniału Wojskowego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej". W ich ocenie zmiana trybu wydawania decyzji w sprawie przydzielania asysty honorowej do ceremonii pogrzebowych zmarłych żołnierzy Wojska Polskiego narusza prawa rodzin  do kultu pamięci o osobie zmarłej. 

W opinii zainteresowanych przekazanie kompetencji do rozstrzygania w tej sprawie do organu centralnego, a także przedłużające się konsultacje, mogą powodować dodatkowe cierpienie związane z utratą bliskiej osoby oraz wzrost kosztów przechowywania zwłok. A decyzja odmawiająca udziału asysty nie zawiera uzasadnienia.

Zgodnie z § 1 pkt 3 lit. a decyzji nr 97/MON o udziale wojskowej asysty honorowej w uroczystości pogrzebowej członków najwyższych władz państwowych, generałów (admirałów) oraz innych osób szczególnie zasłużonych dla państwa decyduje Minister Obrony Narodowej, biorąc pod uwagę charakter zasług zmarłego. Przed decyzją o asyście minister może zasięgnąć opinii rodziny zmarłego, organizatora pogrzebu, przewodniczących organizacji i środowisk kombatanckich, właściwych organów rządowych lub samorządowych, w tym Instytutu Pamięci Narodowej, Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych lub Wojskowego Biura Historycznego. 

Decydując zaś o udziale wojskowej asysty honorowej w uroczystości pogrzebowej, dowódca garnizonu zobowiązany jest zasięgnąć opinii:

• Instytutu Pamięci Narodowej i Wojskowego Biura Historycznego - w przypadku żołnierzy zawodowych, byłych żołnierzy zawodowych, pracowników wojska lub byłych pracowników wojska urodzonych przed 1 sierpnia 1972 r.;
• Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych - w przypadku kombatantów i weteranów, uczestników walk o wolność i niepodległość Polski.

Zgodnie z art. 47 Konstytucji każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.

Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Warszawie, jednym z dóbr osobistych, które podlega ochronie na podstawie art. 23 k.c. i 24 k.c., jest kult pamięci po osobie zmarłej. Prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej jest prawem podmiotowym stanowiącym element tzw. prawa do grobu i obejmuje przede wszystkim wybór miejsca i sposobu pochowania zwłok, jak i zmianę miejsca ich spoczynku. Prawo to obejmuje również sferę uczuć związaną z kultywowaniem pamięci o osobie zmarłej. Osobom bliskim zmarłych żołnierzy przysługują zatem własne prawa podmiotowe podlegające ochronie na gruncie Konstytucji.

Dlatego też zasady udziału asysty wojskowej w ceremonii pogrzebowej żołnierza nie powinny wynikać z aktów prawa wewnętrznego, jakimi są decyzje MON. Zgodnie z art. 93 ust. 2 zd. 2 Konstytucji akty prawa wewnętrznego nie mogą bowiem stanowić podstawy decyzji wobec obywateli,  którzy nie podlegają organizacyjnie organowi, który wydał akt. 

Odmowa dotyczy rodzin zmarłych żołnierzy zawodowych, którym przysługuje prawo podmiotowe w postaci kultu pamięci po zmarłym. Co do zasady, nie pozostają oni w relacji podległości z Ministrem Obrony Narodowej, co wyklucza uregulowanie ich praw w formie aktu prawa wewnętrznego. Zasady wydawania decyzji przez Ministra Obrony Narodowej albo dowódcę garnizonu co do udziału wojskowej asysty honorowej w pogrzebie żołnierza stanowią materię prawa powszechnie obowiązującego.

Dlatego regulowanie tej kwestii i przepisami prawa wewnętrznego jest sprzeczne z  art. 93 ust. 2 w związku z art. 87 Konstytucji RP.

Z punktu widzenia zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji) zwraca uwagę odmienne traktowanie - w stosunku do pozostałych zmarłych żołnierzy zawodowych -korpusu oficerskiego generałów i admirałów. Użycie wobec nich zwrotu „biorąc pod uwagę charakter zasług" włącza ich w zakres przepisu, pierwotnie skierowanego do najwyższych władz państwowych oraz innych osób szczególnie zasłużonych dla państwa, a zatem osób - co do zasady - znajdujących się poza strukturami MON.

Rodzi to ryzyko, że postawa zmarłych generałów (admirałów) będzie poddawana analogicznej ocenie, jak postawa osób cywilnych w ogóle nie związanych z Siłami Zbrojnymi RP. To zaś może powodować, że bliscy zmarłego generała (admirała) znajdą się w sytuacji odmiennej od bliskich pozostałych żołnierzy zawodowych, do których nie ma zastosowania kryterium charakteru zasług zmarłego.

RPO prosi ministra o rozważenie tych argumentów i przedstawienie stanowiska.

Odpowiedź Wojciecha Skurkiewicza, sekretarza stanu w MON

Ceremoniał Wojskowy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej został wprowadzony do użytku decyzją Nr 392/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 września 2014 r. w sprawie wprowadzenia do użytku służbowego „Ceremoniału Wojskowego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej" (Dz. Urz. MON z 2014 r., poz. 317), która była zmieniana w 2017 r. decyzją Nr 102/MON Ministra Obrony Narodowej (Dz. Urz. MON z 2017 r., poz. 99), w 2018 r. decyzją Nr 152/MON Ministra Obrony Narodowej (Dz. Urz. MON z 2018 r., poz. 178) oraz wspomnianą decyzją Nr 97/MON z dniu 30 lipca 2021 r.

Zgodnie z zawartą we wstępie do tekstu Ceremoniału Wojskowego definicją, jest on kodeksem postępowania oraz zbiorem zasad i form, określających zespołowe i indywidualne zachowanie żołnierzy oraz osób cywilnych biorących udział w uroczystościach. Prezentuje przebieg uroczystości organizowanych zgodnie z polską tradycją, zwyczajami i wymogami protokołu dyplomatycznego, ujednolica zasady ich organizacji oraz wskazuje i systematyzuje sposoby ich organizowania i prowadzenia. Opisuje także czynności wykonywane przez wojskową asystę honorową. Należy zauważyć, ze Ceremoniał Wojskowy nie ustala w sposób arbitralny wszystkich szczegółów organizowanych uroczystości.

W Ceremoniale Wojskowym zawarto szczegółowy przebieg następujących uroczystości z udziałem wojskowej asysty honorowej o charakterze:

1.    państwowym (np. uroczysta odprawa wart przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie, Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej, przyjęcie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, oficjalne powitanie i pożegnanie przywódców państwowych},
2.    wojskowym (m.in. przekazanie i przyjęcie kierownictwa MON, uroczysty apel, uroczysty capstrzyk, uroczysta zmiana posterunku honorowego przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie, przysięga wojskowa, uroczyste wręczanie i pożegnanie sztandaru, wręczanie 
odznak orderów i odznaczeń oraz aktów mianowania na wyższe stopnie wojskowe i innych wyróżnień),
3.    patriotycznym i patriotyczno-religijnym (m.in. składanie wieńców i wiązanek przed pomnikami, w miejscach pamięci narodowej, apel pamięci lub apel poległych), religijnym (nabożeństwa) oraz pogrzebowym (świeckim i wyznaniowym).

Ceremoniał Wojskowy przede wszystkim opisuje więc zasady udziału przedstawicieli Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w przedsięwzięciach, których organizatorem jest MON oraz instytucje i jednostki podległe lub nadzorowane przez MON, jak również w uroczystościach, których wojsko jest współorganizatorem ceremonii wspólnie z innymi podmiotami rządowymi lub samorządowymi. Stanowi więc on formę instrukcji wewnętrznej skierowanej do przedstawicieli żołnierzy i pracowników, którzy pozostają w relacji podległości z Ministrem Obrony Narodowej. Powyższego nie zmienia fakt, że uregulowane zostały w nim również przedsięwzięcia z udziałem wojskowej asysty honorowej, których organizatorem są np. jednostki samorządu terytorialnego, partnerzy społeczni czy stowarzyszenia. W tej drugiej kategorii mieszczą się kwestie dotyczące udziału wojskowej asysty honorowej w uroczystościach pogrzebowych, których organizatorem są najczęściej rodziny zmarłych żołnierzy.

Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że kwestie dotyczące udziału wojskowej asysty honorowej w uroczystościach pogrzebowych zostały ujęte już w pierwotnym tekście Ceremoniału Wojskowego w 2014 r. i nie były one kwestionowane. Ponadto, należy mieć na względzie, ze obecność wojskowej asysty honorowej podczas uroczystości pogrzebowych stanowi element ceremonialny tego przedsięwzięcia, nadaje im odpowiednią rangę oraz podniosły charakter. Stanowi to zatem formę wyróżnienia i uhonorowania zmarłego. Ceremoniał Wojskowy, co ważne, określa tryb i okoliczności udziału w nich wojskowej asysty honorowej. W ocenie MON nie narusza to prawa rodziny, osób bliskich lub organizatorów pogrzebu do kultu pamięci o osobie zmarłej, prawa do pochowania zwłok osoby zmarłej, wyboru miejsca pochowania zwłok, urządzenia pogrzebu, ustawienia nagrobka czy też odbywania ceremonii religijnych i kontemplacji. Należy zauważyć, że kwestie ujęte w Ceremoniale Wojskowym odnoszą się tylko do wojskowej oprawy ceremonii pogrzebowej i skierowania do udziału w niej przedstawicieli Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. A co istotne, udział wojskowej asysty honorowej w uroczystości pogrzebowej to forma wyjątkowego uhonorowania przez Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej osoby zmarłej, a samo uprawnienie do udziału wojskowej asysty honorowej wynika tylko i wyłącznie z zapisów Ceremoniału Wojskowego.

WZF.7060.111.2022