Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Fiskus prowadzi egzekucję z wierzytelności będącej nadpłatą podatku dochodowego od osób fizycznych nawet wtedy, gdy dochodzona należność dotyczy tylko jednego ze współmałżonków
• Według skarżących państwo nie powinno zastawiać pułapek na podatników, którzy mają prawo oczekiwać, że nie będzie się rozszerzająco traktować instytucji solidarnej wierzytelności z tytułu nadpłaty podatku
• Takie działanie organów podatkowych jest niedopuszczalne, gdy tytuł wykonawczy o odpowiedzialności za długi dotyczy tylko jednego z małżonków – uznawał wcześniej NSA 

Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek zgłasza ten problem minister finansów Magdalenie Rzeczkowskiej.

Pogarszająca się sytuacja finansowa obywateli przekłada się na wzrost liczby skarg kierowanych do Biura RPO. Jedynym z wielu sygnalizowanych problemów jest kwestia dopuszczalności prowadzenia egzekucji z wierzytelności będącej nadpłatą podatku dochodowego od osób fizycznych. Wynika to ze wspólnego rozliczenia się małżonków, gdy dochodzona należność dotyczy tylko jednego ze współmałżonków.

W jednej z tych spraw podatniczka rozliczyła się wspólnie z mężem. Z uwagi na możliwość skorzystania z ulg podatkowych powstała nadpłata w PIT. Środki nie zostały jednak przekazane rodzinie. Doszło bowiem do zajęcia wierzytelności, wynikającej ze wspólnej nadpłaty podatku w związku z egzekucją należności stwierdzonych prawomocnym wyrokiem cywilnym, ale dotyczącym wyłącznie męża. A dług cywilny powstał wiele lat temu, jeszcze przed zawarciem małżeństwa. Mimo to uznano, że dopuszczalne jest zajęcie wspólnej nadpłaty w ramach postępowania egzekucyjnego.

Zdaniem obywateli okoliczność, że małżonkowie mogą być jednym podatnikiem, nie wystarcza aby uznawać, że ich wspólna wierzytelność publicznoprawna może być źródłem zaspokojenia zobowiązań np. cywilnoprawnych tylko jednego małżonka. Jest to krzywdzące, bo narusza dobro rodziny, ogranicza bowiem dostęp do środków, szczególnie w dobie rekordowej inflacji oraz ogólnego kryzysu gospodarczego.

Obywatele wskazują, że w przypadku zawiadomienia o zajęciu wierzytelności stanowiącej nadpłatę wynikającą ze wspólnego zeznania podatkowego organy automatycznie realizują takie zajęcie. Przyjmują, że jako dłużnik zajętej wierzytelności nie mogą kwestionować czynności bez narażania się na odpowiedzialność za szkodę. Wówczas małżonek dłużnika zmuszony jest do środków obrony. Nie zawsze jednak udaje się w odpowiednim czasie zakwestionować zasadność zajęcia. Problem dotyczy zarówno zajęć dokonywanych w ramach egzekucji cywilnej, jak i administracyjnej.

RPO zwraca uwagę na regulację, zgodnie z którą zasadniczo małżonkowie opodatkowani łącznie od sumy swoich dochodów na podstawie odrębnych przepisów ponoszą solidarną odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe; solidarna jest ich wierzytelność o zwrot nadpłaty podatku od sumy dochodów małżonków.

Na tej podstawie organy przyjmują, że możliwa jest realizacja zajęcia wierzytelności nawet, gdy egzekucja długu dotyczy tylko współmałżonka. Odwołują się do tezy Naczelnego Sądu Administracyjnego, że skoro organ ma prawo do zwrotu całej nadpłaty na rzecz jednego z małżonków, jako jednego z wierzycieli solidarnych, a z drugiej strony, każdy ze współmałżonków, jako wierzyciel solidarny jest uprawniony do otrzymania całej nadpłaty, to dopuszczalne jest zarówno zaliczenie jej na poczet zaległości podatkowej jednego z małżonków, jak i skierowanie do niej egzekucji należności jednego z małżonków.

Analogiczne stanowisko zaprezentowało Ministerstwo Finansów. Wskazało, że ani przepisy Kodeksu cywilnego, ani ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji nie przewidują możliwości odstąpienia od wykonania zajęcia w przypadku wierzytelności podlegającej zajęciu. A za taką należy uznać nadpłatę wynikającą ze wspólnego rozliczenia małżonków, również w przypadku skierowania egzekucji do jednego z nich.

W orzecznictwie sądów administracyjnych prezentowany był także pogląd odmienny na temat instytucji solidarnej wierzytelności, zawartej w art. 92 § 3 Ordynacji podatkowej. Zdaniem NSA, zarówno „solidarna odpowiedzialność" jak i też „solidarna wierzytelność" nie powinna być sprowadzana do generalnej odpowiedzialności bądź wierzytelności strony i jej męża, ponieważ instytucje te dotyczą wyłącznie należności (i zobowiązań) podatkowych. Sąd podkreślił, że w art. 92 Ordynacji podatkowej, będącym przepisem szczególnym, została przewidziana odpowiedzialność  jedynie za zobowiązania podatkowe, a nie za „wszelkie zobowiązania" (w tym zwłaszcza cywilnoprawne), i to jednego tylko małżonka. 

NSA stwierdził zatem, że gdy tytuł wykonawczy o odpowiedzialności za długi dotyczy tylko jednego z małżonków, to nie jest dopuszczalne takie działanie organów podatkowych, by przypadającą solidarnie małżonkom nadpłatę przekazać na poczet długu, za który odpowiada tylko jeden z  nich.

Mimo że wyrok ten zapadł w poprzednim stanie prawnym, kiedy nie było możliwe dokonanie zajęcia ekspektatywy wierzytelności z tytułu nadpłaty podatku, jego zasadnicze motywy odnoszą się do granic instytucji solidarnej wierzytelności o zwrot nadpłaty podatku, uregulowanej w art. 92 § 3 Ordynacji podatkowej. W związku tym, skarżący twierdzą, że organy przekraczają zakres tego przepisu, doszukując się podstaw odpowiedzialności jednego małżonka za zobowiązania drugiego. 

W efekcie obywatele czują się zaskakiwani możliwością zajęcia wierzytelności z tego tytułu. Podnoszą, że państwo nie powinno zastawiać pułapek na podatników, którzy mają prawo oczekiwać, że organy nie będą w sposób rozszerzający traktować instytucji solidarnej wierzytelności z tytułu nadpłaty podatku.

Taki stan budzi wątpliwości RPO, który zdecydował się na przedstawienie tych uwag Pani Minister w trosce o ochronę praw podatników,  prośbą o ustosunkowanie się do problemu.

V.511.56.2021