Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rodzice skarżą się, że uczniowie z niepełnosprawnościami, którzy ukończyli gimnazjum, nie mają takich samych możliwości dalszej nauki, jak uczniowie, którzy skończyli 8-letnią szkołę podstawową
• Jest to jedyne kryterium, które różnicuje ich sytuację – tymczasem dwa organy resortu nauki wydały rozbieżne opinie w tej sprawie 
• Rozróżnienie sytuacji uczniów z niepełnosprawnościami wyłącznie w oparciu o dokument ukończenia danej szkoły nie ma podstaw w przepisach - podkreśla  Rzecznik Praw Obywatelskich

Marcin Wiącek prosi o wyjaśnienia ministra edukacji i nauki Przemysława Czarnka. 

Rzecznik otrzymał liczne skargi rodziców uczniów z niepełnosprawnościami, którzy ukończyli szkołę branżową I stopnia. Skarżący wskazują, że art. 134 ust. 1 Prawa oświatowego uniemożliwia ich dzieciom podjęcie nauki w szkole branżowej I stopnia w kolejnym zawodzie - podczas rekrutacji wymagane jest bowiem świadectwo ukończenia szkoły podstawowej. Tymczasem dzieci legitymują się świadectwem ukończenia gimnazjum. Nie spełniają zatem wymogów rekrutacyjnych do szkoły branżowej I stopnia.

Prawo do nauki jest jednym z fundamentalnych praw człowieka. Konstytucja w art. 70 przyznaje każdemu prawo do nauki oraz zobowiązuje władze publiczne zapewnienia obywatelom powszechnego i równego dostępu do wykształcenia. Na podstawie m.in. art. 24 ust. 1 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych Rzeczpospolita Polska uznała prawo osób z niepełnosprawnościami do edukacji i zobowiązała się do zapewnienia jego realizacji bez dyskryminacji i na zasadach równych szans.

Powinno to zapewniać, że osoby z niepełnosprawnościami nie będą wykluczone z powszechnego systemu edukacji ze względu na niepełnosprawność, także z nauki na poziomie szkół ponadpodstawowych.

Rozbieżne opinie jednostek MEiN

Dostrzegając zatem możliwe naruszenie prawa do edukacji uczniów z niepełnosprawnościami, RPO zasygnalizował ten problem Departamentowi Wychowania i Edukacji Włączającej MEN. Z odpowiedzi wynika, że zasady rekrutacji określone w art. 134 ust. 1 Prawa oświatowego obowiązują jedynie kandydatów nieposiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Wskazano, że przyjmowanie kandydatów z niepełnosprawnościami (z orzeczeniami) ma służyć przede wszystkim realizacji zaleconych warunków kształcenia, a postępowanie rekrutacyjne prowadzi się jedynie w przypadku kandydatów nieposiadających orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego. 

W odpowiedzi podkreślono, że aby możliwe było stwierdzenie niedopuszczalności ponownego podjęcia nauki przez osobę, która ukończyła już szkołę tego samego typu, to tego rodzaju ograniczenie musiałoby wynikać wprost z przepisów ustawowych kształtujących system szkolnictwa. Uczeń z niepełnosprawnością może się uczyć w szkole ponadpodstawowej (wcześniej w ponadgimnazjalnej) do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym kończy 24. rok życia. Istnieje zatem możliwość ponownego uczęszczania do branżowej szkoły I stopnia, ale kształcącej w innym zawodzie niż uzyskany dotychczas z uwzględnieniem wymogów ustawowych, tj. wieku ucznia umożliwiającego korzystanie z nauki w tego rodzaju szkole i legitymowania się przez niego orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, które warunkuje przyjęcie do tego rodzaju szkoły. Uczeń powinien posiadać aktualne orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane na dany rok szkolny bądź etap edukacji realizowany w danej szkole po raz kolejny, a wniosek o wydanie takiego orzeczenia powinien zawierać m.in. nie tylko nazwę szkoły i oznaczenie oddziału w szkole, do którego uczęszcza uczeń, ale też nazwę zawodu - w przypadku ucznia szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe. Wówczas na podstawie art. 127 ust. 13 Prawa oświatowego, starosta jest zobowiązany do zapewnienia osobie posiadającej orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego odpowiedniej formy kształcenia. 

Reasumując, z opinii departamentu MEiN wynika, że jeśli uczeń z niepełnosprawnością chce ponownie podjąć naukę w szkole tego samego typu, ale kształcącej w innym zawodzie - to jest to możliwe, ale po spełnieniu dodatkowych warunków.

Skarżący, opierając się na opinii MEiN, chcieli skorzystać ze wskazanego w niej sposobu. Jednak w piśmie Kuratorium Oświaty w Warszawie z 16 lutego 2022 r. zostało im przedstawione odmienne od zaprezentowanego stanowisko Wydziału Wychowania i Kształcenia Specjalnego MEiN z 10 lutego 2022 r. 

Zgodnie z nim „od roku szkolnego 2020/2021 absolwenci dotychczasowych gimnazjów nie są rekrutowani do branżowej szkoły I stopnia, dotyczy to również branżowych szkół I stopnia specjalnych. Dlatego też absolwenci branżowej szkoły I stopnia specjalnej, którzy ukończyli dotychczasowe gimnazjum specjalne, nie mogą być przyjęci z dniem 1 września 2022 r. do branżowej szkoły I stopnia i kształcić się w innym zawodzie niż uzyskany dotychczas w szkole tego typu". 

Z kolei absolwenci 8-letniej szkoły podstawowej, którzy ukończyli ośmioletnią szkołę podstawową specjalną, mogą być przyjęci z dniem 1 września 2022 r. do branżowej szkoły I stopnia i kształcić się w innym zawodzie niż uzyskany dotychczas w szkole tego typu. Warunkiem jest posiadanie aktualnego orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego oraz spełnienie kryterium maksymalnego wieku życia ucznia/absolwenta - tj. 24 roku życia, do którego może on kształcić się w szkole danego typu. 

RPO: powinna być możliwość dalszej nauki

W ocenie RPO rozróżnienie sytuacji uczniów z niepełnosprawnościami wyłącznie w oparciu o dokument ukończenia danego typu szkoły  - co w związku z reformą systemu oświaty jest niezależne od zainteresowanych  - nie znajduje podstaw w świetle aktualnych uregulowań prawnych.

Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami podkreśla znaczenie uznania różnic między wykluczeniem, segregacją, integracją a włączeniem uczniów z niepełnosprawnościami. Wykluczenie występuje wówczas, gdy uczniom bezpośrednio lub pośrednio uniemożliwia się udział w jakiejkolwiek formie edukacji albo odmawia się dostępu do niej. 

Uczniowie, którzy ukończyli gimnazjum, nie mają takich samych możliwości dalszej nauki jak uczniowie, którzy ukończyli 8-letnią szkołę podstawową. Kryterium to jest jedynym, które różnicuje ich sytuację i nie pozwala na kontynuację nauki.

W świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Prawo do edukacji jest jednym z podstawowych praw człowieka wyrażonych w Konstytucji, a jego ograniczenie musi spełnić test proporcjonalności z art. 31 ust. 3. 

Ponadto trudno znaleźć racjonalne uzasadnienie, czemu miałoby służyć takie rozróżnienie sytuacji uczniów-absolwentów. A ustawodawca nie wyłączył wprost możliwości ponownego ubiegania się o przyjęcie przez osobę, która legitymuje się świadectwem ukończenia szkoły określonego typu, do szkoły tego samego typu w ramach kształcenia w innym zawodzie. 

Wydaje się, że uczniowie, którzy ukończyli szkołę branżową I stopnia powinni mieć możliwość nauki w kolejnym zawodzie w tej szkole niezależnie od ukończenia 8-letniej szkoły podstawowej czy gimnazjum.

Rzecznik zwraca się do ministra o ustosunkowanie się do problemu, zwłaszcza z uwagi na rozbieżne opinie jednostek podległych MEiN.

XI.813.1.2021