Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W niektórych więzieniach typu półotwartego na mocy wewnętrznych zarządzeń osadzeni nie mogą korzystać z własnej odzieży
• Jest to niezgodne z aktami prawa powszechnie obowiązującego – wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich i prosi Dyrektora Generalnego Służby Więziennej o uchylenie takich zarządzeń
• AKTUALIZACJA: Zawieranie w ramach aktów wewnętrznych dyrektorów jednostek penitencjarnych norm systemowo ograniczających uprawnienie skazanych, odbywających karę w zakładzie karnym typu półotwartego i otwartego do korzystania z odzieży własnej, nie powinno mieć miejsca - głosi odpowiedź
• Dyrektorzy jednostek podstawowych zostali zobligowani do zmian w ramach porządków wewnętrznych w tym zakresie w taki sposób, aby osoby pozbawione wolności mogły korzystać ze swoich uprawnień przewidzianych w Kodeksie karnym wykonawczym – informuje płk Krzysztof Stefanowski

Do Biura RPO wpływają skargi osób pozbawionych wolności w zakładach karnych typu półotwartego dotyczące obowiązku korzystania przez nich z odzieży przydzielanej przez więzienie (tzw. skarbowej).

Wyniki postępowań wyjaśniających i analiza porządków wewnętrznych wybranych zakładów karnych potwierdzają fakty zgłaszane przez wnioskodawców. Dyrektorzy jednostek penitencjarnych oraz dyrektorzy okręgowi Służby Więziennej uzasadniają obowiązek noszenia przez tych skazanych odzieży skarbowej względami bezpieczeństwa i porządku.

W jednej z odpowiedzi wskazano, że w trakcie realizacji widzeń „konieczna jest możliwość przeprowadzenia szybkiej i skutecznej identyfikacji osób pozbawionych wolności, szczególnie w sytuacji przebywania w jednym pomieszczeniu wielu osadzonych oraz dużej liczby osób je odwiedzających".

W innych wyjaśnieniach podkreślano, że „podczas widzeń z osobami odwiedzającymi może dojść do sytuacji, kiedy osadzeni ubrani będą w odzież prywatną, mogącą wzbudzić niezadowolenie, złość lub inne emocje potencjalnie prowadzące do sytuacji konfliktowych podczas udzielania widzenia. Ponadto, osoby pozbawione wolności w trakcie widzenia mogą podejmować nielegalne próby opuszczenia zakładu karnego poprzez dokonanie zamiany z osobą odwiedzającą".

Dyrektor Okręgowy Służby Więziennej w Warszawie zajął zaś stanowisko, że „uprawnienie wynikające z art. 91 pkt 6 k.k.w. nie ma charakteru bezwzględnego i winno być interpretowane w kontekście konkretnej jednostki penitencjarnej".

RPO przypomina, że zasady korzystania przez skazanych z odzieży, obuwia i bielizny reguluje Kodeks karny wykonawczy. W zakładach karnych typu zamkniętego skazani, co do zasady, nie korzystają z odzieży prywatnej, chyba że dyrektor jednostki penitencjarnej wyda na to zgodę. Takiego ograniczenia nie wprowadzono zaś dla odbywających karę w zakładach typu półotwartego i otwartego. Przepisy art. 91 pkt 6 i art. 92 pkt 7 k.k.w. stanowią bowiem, że skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia.

Nie można więc zgodzić się ze stanowiskami władz więziennych. Zarządzenia w sprawie  porządków wewnętrznych, które wprowadzają nakaz korzystania przez skazanych w zakładzie karnym typu półotwartego z odzieży skarbowej, pozbawiają te osoby uprawnień przysługujących im z mocy ustawy.

Przepisy nie dają dyrektorowi uprawnienia do wprowadzania zakazu korzystania przez tych skazanych z odzieży prywatnej, nawet w określonych okolicznościach, poza wskazanymi w art. 247 § 1 k.k.w. Dyrektor określa jedynie liczbę i rodzaj własnej odzieży, bielizny i obuwia, które skazany może mieć posiadać w celi. Z tego uprawnienia kierujący jednostkami korzystają, wskazując np., że odzież nie może zawierać symboli, nadruków i napisów związanych z klubami sportowymi lub treści powszechnie uważanych za obraźliwe, wulgarne lub mogące obrażać uczucia religijne i kulturowe innych osób, propagujących faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa, nawołujących do nienawiści.

Dyrektor jednostki, w myśl art. 73 § 2 k.k.w., ustala porządek wewnętrzny zakładu karnego. Przy jego ustalaniu uwzględnia się konieczność tworzenia warunków zindywidualizowanego oddziaływania na skazanych, utrzymania bezpieczeństwa, dyscypliny i porządku oraz zapewnienia w zakładzie właściwych warunków bytowych, sanitarnych i zdrowotnych. Skazany zaś, korzystając z przysługujących praw i wolności w zakładzie karnym, musi liczyć się z ograniczeniami, które są nieodzownym elementem wykonywania kary w warunkach izolacyjnych.

Ograniczenia te nie mogą być jednak dalej idące, niż określa to prawo powszechnie obowiązujące. Wymóg zgodności porządków wewnętrznych, jako aktów prawa wewnętrznego, z prawem powszechnie obowiązującym, wynika z art. 93 ust. 3 Konstytucji RP i zawsze musi być dopełniony. Nieprawidłowe jest więc ustalanie porządku wewnętrznego w taki sposób, że określone w nim prawa i obowiązki osadzonych są sprzeczne z przepisami Kodeksu karnego wykonawczego i aktami wykonawczymi wydanymi na jego podstawie.

RPO Marcin Wiącek prosi dyrektora generalnego SW gen. Jacka Kitlińskiego  o  podjęcie działań w celu wyeliminowania z zarządzeń ws. porządków wewnętrznych przepisów, które kwestię korzystania przez skazanych w zakładach karnych typu półotwartego z własnej odzieży regulują w sposób niezgodny z aktami prawa powszechnie obowiązującego.

Odpowiedź Służby Więziennej

Zastępca DGSW płk Krzysztof Stefanowski informuje, że zgodnie z dyspozycjami zawartymi w art. 91 pkt 6 i 92 pkt 7 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2023 r., poz. 127), zwanej dalej „kkw", skazani odbywający karę w zakładzie karnym typu półotwartego i otwartego mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia. Należy zatem wskazać, iż przedmiotowy przepis wskazuje wprost na uprawnienie osób pozbawionych wolności skierowanych do odbywania kary w zakładzie karnym typu półotwartego i otwartego do korzystania z odzieży własnej.

Wobec powyższego zawieranie w ramach aktów wewnętrznych dyrektorów jednostek penitencjarnych norm systemowo ograniczających uprawnienie wyżej wymienionej kategorii osadzonych do korzystania z odzieży własnej nie powinno mieć miejsca.

Niemniej jednak należy mieć również na uwadze, że przywołane w piśmie z dnia 28 lutego 2023 r. działania administracji penitencjarnej co do zasady znajdują swoje oparcie w regulacjach ustawowych zawartych w art. 111§ 2 kkw, który stanowi, że w czasie przeprowadzania czynności procesowych, transportowania oraz w innych uzasadnionych wypadkach skazany korzysta z własnej odzieży, bielizny i obuwia, chyba że są one nieodpowiednie ze względu na porę roku lub zniszczone albo jeżeli przemawiają przeciwko temu względy bezpieczeństwa. Ustawodawca w trybie przepisu szczegółowego wskazuje, że w pewnych okolicznościach, korzystanie przez osadzonych z odzieży własnej, odbywać ma się w sposób odmienny niż określony w normach posiadających ogólny charakter, które regulują prawo do korzystania z odzieży własnej przez osadzonych ze względu na decyzję klasyfikacyjną i określone w niej warunki odbywania kary pozbawienia wolności (art. 90, 91 i 92 kkw).

Jako szczególne okoliczności ustawodawca wymienia: czas przeprowadzania czynności procesowych, transportowania oraz inne uzasadnione wypadki, które w zestawieniu z ocenami: odpowiedniości posiadanej przez osadzonego odzieży własnej do pory roku, stanu tej odzieży w kontekście jej zniszczenia/zużycia lub względów bezpieczeństwa, mogą skutkować tym, że skazany niezależnie od dotyczącej go decyzji klasyfikacyjnej nie będzie korzystał z odzieży własnej.

Zakres przesłanek, które wskazano w przywołanej normie jest bardzo szeroki i wiąże się z ocenami podmiotu stosującego prawo. Uwzględniając bardzo szerokie denotacje nazw „inne uzasadnione wypadki" oraz „względy bezpieczeństwa", należy wskazać, że celem racjonalnego ustawodawcy było właśnie zapewnienie szerokiego „luzu decyzyjnego" dyrektorom zakładów karnych na tym gruncie.

W świetle powyższego co do zasady opisany stan rzeczy wydaje się być rozwiązaniem prawidłowym. Wątpliwości musi budzić natomiast jego stosowanie jako rozwiązania systemowego realizowanego erga omnes, bez uwzględnienia przesłanek ustawowych – ustawa wskazuje na „uzasadnione wypadki", czyli sytuacje które się „zdarzają" i są odpowiednio uzasadnione. Dlatego użycie przywołanej normy szczegółowej jako rozstrzygnięć systemowych (np. w porządkach wewnętrznych zakładu karnego typu półotwartego) nie powinno mieć miejsca. Jeżeli jednak opisane okoliczności występować będą odpowiednio do sytuacji indywidualnych i właściwie ocenionych ocenić je należy jako postępowanie właściwe.

Jednocześnie zastępca informuje, że dyrektorzy jednostek podstawowych zostali zobligowani do dokonania zmian w ramach porządków wewnętrznych w omawianym zakresie w taki sposób by osoby pozbawione wolności mogły korzystać ze swoich uprawnień przewidzianych w kkw.

IX.517.839.2022