Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Mimo 13 lat obowiązywania szczegółowych przepisów dotyczących dostępności lokali wyborczych dla osób z niepełnosprawnościami, problemy z ich przestrzeganiem nadal są powszechne
• Wciąż pojawiają się też sygnały o trudnościach z dostępnością informacji i materiałów na stronie internetowej Państwowej Komisji Wyborczej
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk zwraca się do szefa Krajowego Biura Wyborczego Rafała Tkacza w sprawie działań na rzecz większej dostępności lokali wyborczych i zapewnienia jak najszerszej dostępności informacji o procesie wyborczym dla wyborców z niepełnosprawnościami
• Rafał Tkacz odpisał, że zarówno PKW jak i KBW podzielają pogląd RPO że istotne znaczenie ma stan infrastruktury w bezpośredniej okolicy lokali wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami. Nie mają jednak żadnych narzędzi prawnych, które pozwoliłyby wpływać na poprawę infrastruktury. Propozycje w tym zakresie należy zatem zgłaszać bezpośrednio do organów gmin odpowiedzialnych za ich przygotowanie.
• Szef KBW zapowiada zaś szczegółową analizę strony internetowej PKW pod kątem jej dostępności dla osób z niepełnosprawnościami, w tym w zakresie zgłoszonych przez RPO uwag. Podejmie też działania dla umieszczenia na niej w łatwo dostępnym miejscu informacji o uprawnieniach dla wyborców niepełnosprawnościami 

Gratulując Rafałowi Tkaczowi powołania na szefa KBW, Stanisław Trociuk przekazał mu ubiegłoroczny raport RPO z kontroli dostępności lokali wyborczych dla wyborców z niepełnosprawnościami. Zwrócił uwagę na kwestie, które – w ocenie  RPO - powinny stać się przedmiotem ponownej analizy.

Wnioski RPO z kontroli lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców z niepełnosprawnością

Sprawdzano spełnienie wymogów dostępności określonych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z  29 lipca 2011 r. w sprawie lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Mimo 13 lat obowiązywania szczegółowych przepisów w zakresie dostępności lokali, nadal powszechne są problemy z ich przestrzeganiem. Jedynie w przypadku 14 proc. kontrolowanych lokali nie wykryto żadnego naruszenia przepisów rozporządzenia.

Po kontroli RPO wskazał na następujące kwestie:

• Kontrola wykazała potrzebę przywiązywania większej wagi do kwestii przygotowania lokalu wyborczego przez wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. W wielu przypadkach komisjom nie zapewniono odpowiedniej infrastruktury i narzędzi do przeprowadzenia głosowania w sposób zgodny z wymogami prawnymi.
• Wyniki kontroli wskazują na konieczność intensyfikacji działań szkoleniowych wobec członków obwodowych komisji wyborczych, gdyż ich przygotowanie w zakresie warunków dostępności lokalu dla osób z niepełnosprawnościami nie jest wystarczające.
• Konieczne jest przeformułowanie obowiązujących przepisów rozporządzenia, tak by były one w pełni zrozumiałe dla członków komisji.
• Przepisy rozporządzenia należy uzupełnić o kilka unormowań, na których brak zwracają uwagę osoby z niepełnosprawnościami. Chodzi m.in. o konieczności dostosowania okolic lokalu wyborczego do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Istotne jest także uwzględnienie potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami innymi niż niepełnosprawność ruchu lub niedowidzenie.

Zwłaszcza w zakresie realizacji drugiego zalecenia zasadne jest podjęcie działań przez KBW,  które odpowiada za przygotowanie materiałów szkoleniowych będących w praktyce podstawowym źródłem wiedzy członków obwodowych komisji wyborczych na temat prawidłowego przygotowania i przeprowadzenia głosowania. A kontrola zgodności wyposażenia lokalu wyborczego z wymogami rozporządzenia jest jednym z obowiązków członków obwodowej komisji wyborczej. 

Kontrolujący rozmawiali z członkami komisji obwodowych w 335 kontrolowanych lokalach. Pytano ich, czy podczas szkoleń informowano ich o treści rozporządzenia, a także o ogólny stan wiedzy członków komisji w tym zakresie.  Z rozmów wynika, że:

• 24 proc. członków obwodowych komisji wyborczych stwierdziło, że podczas szkoleń nie było mowy o powyższym rozporządzeniu;
• 27 proc.  członków obwodowych komisji wyborczych przyznało, że nie zna lub nie rozumie wymogów dostępności lokalu wyborczego dla osób z niepełnosprawnościami.

Przy twierdzącej odpowiedzi na pytanie o ujęcie rozporządzenia w programie szkolenia, członkowie komisji często dodawali, że ten akt był jedynie wspominany w przekazanych im materiałach. Wskazuje to na zasadność szerszego ujęcia problematyki dostępności lokalu wyborczego w materiałach szkoleniowych przygotowywanych przez KBW.

Konieczność działań dla zwiększenia dostępności informacyjno-komunikacyjnej oraz dostępności cyfrowej treści PKW

RPO docenia dotychczasowe działania PKW dla zwiększenia dostępności procesu wyborczego, poprzez opatrywanie krótkich materiałów filmowych dostępnych na profilu Komisji tłumaczeniem na Polski Język Migowy, uruchomienie udostępnianej automatycznie przez portal funkcji napisów rozszerzonych czy tłumaczenie na PJM  retransmisji. 

Nadal jednak do RPO docierają sygnały osób z niepełnosprawnościami o trudnościach związanych z poruszaniem się i zapoznawaniem się z informacjami i materiałami na stronie internetowej PKW.

Organizacje społeczne współpracujące z RPO wskazują, że układ symboli umiejscowionych na górze ekranu, mających ułatwiać poruszanie się po stronie osobom z niepełnosprawnością nie jest intuicyjny. Symbol osoby korzystającej z wózka jako przycisk funkcji zmiany kontrastu strony może bowiem być mylący. Podobnie w przypadku ikony jednego z portali internetowych, która co prawda odsyła do profilu PKW, ale nie sugeruje, że to właśnie tam są krótkie filmy, w tym tłumaczone na PJM i opatrzone napisami rozszerzonymi.

Dużą trudność osoby z niepełnosprawnością identyfikują również w zakresie odnalezienia jednego z najważniejszych – z punktu widzenia wyborcy ze szczególnymi potrzebami – dokumentu, tj. „Informacji o uprawnieniach wyborców z niepełnosprawnością”, który stanowi kompendium wiedzy o uprawnieniach, jakie przysługują tej grupie osób. Dotarcie do niego przy wyborach do Parlamentu Europejskiego wymagało przejścia przez zakładkę „Wybory i referenda”, kliknięcia w pasku „Wybory do Parlamentu Europejskiego”, następnie wybrania opcji „Wybory do Parlamentu Europejskiego 2024 r.” oraz podpunktu „Informacje ogólne”. Ta liczba kroków sprawiała oczywiste trudności. 

RPO sugeruje rozważenie umieszczenia na stronie PKW odpowiednio oznaczonej zakładki przeznaczonej wyborcy z niepełnosprawnością, pod którą zebrano by wszystkie informacje aktualnie umieszczone w różnych miejscach. 

Ponowić również trzeba postulat dotyczący konieczności przetłumaczenia „Informacji o uprawnieniach wyborców z niepełnosprawnością” na PJM. Nie ma bowiem uzasadnienia dla sytuacji, w której dokument ten - w przypadku wyborów do PE –  miał tłumaczenie na język angielski (język obcy), a był pozbawiony udogodnienia dla wyborców posługujących się językiem migowym.

Jak podkreślali eksperci  podczas debaty „Wybory dostępne dla wszystkich?”, zorganizowanej przez RPO 29 marca 2023 r., kolejną grupą, która mierzy się ze znacznymi trudnościami w dotarciu do zrozumiałych informacji są osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Rozwiązaniem dostosowanym do ich potrzeb byłoby umieszczenie treści dotyczących praw i udogodnień dla wyborców w formie tekstu łatwego do czytania i zrozumienia.

Istotnym udogodnieniem, na które wskazuje środowisko osób z niepełnosprawnościami, a które w opinii RPO powinno zostać wdrożone, jest tłumaczenie instrukcji głosowania na PJM oraz sformułowanie w tekście łatwym do czytania i zrozumienia. 

ZRPO zwraca się do Rafała Tkacza o analizę tych kwestii, stanowisko  wobec nich oraz poinformowanie o działaniach, które będą zmierzać będą do szerszego uwzględnienia wymogów dostępności lokalu wyborczego, a także zapewnienia jak najszerszej dostępności informacji nt. procesu wyborczego dla wyborców z niepełnosprawnościami.

Odpowiedź Rafała Tkacza, szefa Krajowego Biura Wyborczego

Odpowiadając na pismo z dnia 5 marca 2025 r. znak VII.602.90.2024.KNK XI.602.1.2023.DB przede wszystkim pragnę podziękować Panu Rzecznikowi za gratulacje dotyczące powołania mnie na funkcję Szefa Krajowego Biura Wyborczego oraz docenienie roli tego urzędu.

Jednocześnie deklaruję pełną gotowość współpracy z Panem Rzecznikiem oraz Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich w zakresie podejmowania działań, w ramach posiadanych kompetencji, mających na celu ułatwienie wyborcom realizację jednego z podstawowych praw obywatelskich jakim jest prawo wybierania i prawo do udziału w referendum, o którym mowa w art. 61 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Mam bowiem świadomość, że prawo do głosowania jest dla obywateli demokratycznego państwa prawnego jedną z najszlachetniejszych i najważniejszych wartości. Pozwala ono nie tylko legitymizować wybranych do pełnienia władzy przedstawicieli narodu, ale także bezpośrednio wpływać na kształtowanie woli władz demokratycznie ukonstytuowanego państwa. Powszechny udział w akcie głosowania potwierdza zatem stałą partycypację obywateli w sprawowaniu władzy. Stanowi samoistną wartość konstytucyjną.

Mając powyższe na uwadze zdaję sobie sprawę, iż jednym z istotnych zadań należących do wszystkich podmiotów i organów odpowiedzialnych za organizację wyborów jest zapewnienie wszystkim wyborcom, w tym w szczególności wyborcom z niepełnosprawnością, zarówno możliwości uzyskiwania kompleksowych informacji o wyborach, jak też, w miarę możliwości, oddania głosu w lokalu wyborczym bez żadnych utrudnień. Uznaję zatem za konieczne powszechne oraz aktywne kontynuowanie i rozwijanie przez wszystkie podmioty i organy takich działań, które będą wyznacznikiem wrażliwości społecznej i stosunku do osób słabszych. Dostrzegam także potrzebę stałego podejmowania skutecznych działań, mających na celu umożliwienie wszystkim wyborcom swobodne i samodzielne oddanie głosu w sposób zapewniający tajność głosowania.

Odnosząc się do uwag Pana Rzecznika wyjaśniam, że procedura dotycząca konieczności dokonania przez członków obwodowych komisji wyborczych kontroli wyznaczonych lokali wyborczych, pod kątem bezwzględnego spełnienia wszystkich warunków, o których mowa w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 29 lipca 2011 r. w sprawie lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych (Dz. U. z 2019 r. poz. 336), zwanym dalej „rozporządzeniem”, jest każdorazowo szczegółowo opisywana i podkreślana (pogrubioną czcionką) w wytycznych dla obwodowych komisji wyborczych wydawanych przez Państwową Komisję Wyborczą, co zauważył również Pan Rzecznik. Poza tym zawsze na potrzeby szkoleń członków obwodowych komisji wyborczych Krajowe Biuro Wyborcze przygotowuje wykorzystywaną w trakcie szkoleń wszystkich obwodowych komisji wyborczych prezentację, w której zawsze część slajdów poświęconych jest wyposażeniu lokalu wyborczego. W prezentacji tej zwracana jest uwaga na konieczność sprawdzenia spełniania warunków technicznych przewidzianych dla lokalu dostosowanego dla potrzeb wyborców niepełnosprawnych, określonych w rozporządzeniu. Zauważam przy tym, że zarówno Państwowa Komisja Wyborcza, jak i Krajowe Biuro Wyborcze, podejmują przewidziane w prawie działania mające na celu właściwe przeszkolenie obwodowych komisji wyborczych. Mogę także zadeklarować, że także w prezentacji szkoleniowej, która zostanie przygotowana w związku z zarządzonymi wyborami Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, kwestia dotycząca wymagań przewidzianych dla lokalu dostosowanego do potrzeb wyborców z niepełnosprawnościami oraz konieczności bezwzględnego ich stosowania zostanie wskazana i wyraźnie podkreślona. Niezależnie od tego trzeba mieć jednak na względzie, że obwodowe komisje wyborcze to niefachowe organy wyborcze powoływane ad hoc przed wyborami spośród kandydatów zgłaszanych przez komitety wyborcze uczestniczące w wyborach. Przepisy prawa nie wymagają od kandydatów do komisji wcześniejszego przygotowania, w szczególności w zakresie znajomości prawa wyborczego.

Mając powyższe na uwadze trzeba mieć świadomość, że mimo jednoznacznych wytycznych w tym zakresie oraz prowadzonych szkoleń dla obwodowych komisji wyborczych przy wykorzystaniu opracowanej przez Krajowe Biuro Wyborcze prezentacji, nie wszyscy członkowie obwodowych komisji wyborczych wykazują chęć właściwego przygotowania się do pełnienia tej istotnej funkcji. 

Na marginesie należy zaznaczyć, że w obecnie obowiązującym stanie prawnym kandydatów na członków obwodowych komisji wyborczych mogą zgłaszać pełnomocnicy wyborczy wszystkich komitetów wyborczych utworzonych w związku z danymi wyborami. Przepisy Kodeksu wyborczego nie przewidują natomiast wymogu, że komitet wyborczy musi zarejestrować listę kandydatów albo kandydata w celu zgłoszenia na danym obszarze kandydatów na członków obwodowych komisji wyborczych. Jest to nieuzasadnione i powoduje, że niejednokrotnie w przypadku przeprowadzania losowania składów obwodowych komisji wyborczych do składu tych komisji powoływani są kandydaci zgłoszeni przez pełnomocników wyborczych tych komitetów wyborczych, które nie zgłosiły żadnej listy kandydatów (albo listy kandydatów na obszarze danego okręgu wyborczego) albo żadnego kandydata na danym obszarze (albo kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej) w przeprowadzanych wyborach. 

Obecne rozwiązanie prawne powoduje, że część komitetów wyborczych, które zgłosiły listę kandydatów na obszarze danego okręgu wyborczego lub kandydata na danym obszarze (albo kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej) w wyborach, ze względu na ograniczoną liczbę członków obwodowych komisji wyborczych, nie posiada swoich przedstawicieli w tych komisjach, a przedstawicieli takich mają komitety wyborcze, które nie zgłosiły np. żadnej listy kandydatów lub żadnego kandydata w danych wyborach. 

Obowiązujące regulacje prawne prowadzą także do sytuacji, w których część komitetów wyborczych jest tworzonych z założenia wyłącznie w celu zgłoszenia kandydatów na członków obwodowych komisji wyborczych (a w konsekwencji uzyskania ewentualnych korzyści przez zgłoszonych przez nie kandydatów na członków obwodowych komisji wyborczych polegających na otrzymaniu przez nich zryczałtowanych diet). Tego rodzaju komitety nie podejmują bowiem żadnych działań związanych z rejestracją list kandydatów lub kandydata w wyborach, a jedyną aktywność wykonują w zakresie zgłoszenia kandydatów na członków obwodowych komisji wyborczych. Część osób zgłaszanych m.in. przez komitety wyborcze, które nie mają zarejestrowanego kandydata w wyborach nie wykonuje właściwie obowiązku udziału w szkoleniach, co skutkuje niewłaściwym wykonywaniem obowiązków członka komisji.

Pragnę zaznaczyć, że w opinii Państwowej Komisji Wyborczej przepisy Kodeksu wyborczego powinny przewidywać, iż pełnomocnik wyborczy lub upoważniona przez niego osoba może zgłosić kandydatów do każdej obwodowej komisji wyborczej na obszarze okręgu wyborczego, w którym została zarejestrowana zgłoszona przez niego lista kandydatów na posłów, posłów do Parlamentu Europejskiego, radnych lub zarejestrowany został kandydat na Prezydenta Rzeczypospolitej, senatora lub wójta. Takie rozwiązanie funkcjonowało w Kodeksie wyborczym od jego wejścia w życie od 1 sierpnia 2011 r. do 30 stycznia 2018 r. Państwowa Komisja Wyborcza zgłosiła taki postulat w Informacji o realizacji przepisów Kodeksu wyborczego oraz propozycjach ich zmian z dnia 2 grudnia 2024 r. znak ZPOW.502.2.2024 przedkładanej naczelnym organom władzy państwowej. Mam świadomość, że ewentualna zmiana przepisów w tym zakresie nie rozwiąże całkowicie problemu braku właściwego przygotowania się przez niektórych członków obwodowych komisji wyborczej do pełnienia tej funkcji, lecz może zmniejszyć liczbę osób, które chcą zostać powołane w skład tych komisji wyłącznie ze względów osiągnięcia korzyści finansowych i nie zależy im na rzetelnym wykonywaniu swoich obowiązków. Wydaje się bowiem, że osobom zgłoszonym przez komitety wyborcze, których kandydaci uczestniczą w wyborach, bardziej zależy na prawidłowym przeprowadzeniu głosowania i ustaleniu jego wyników.

Zauważam również, że w sprawie „przeformułowania obowiązujących przepisów rozporządzenia” oraz uzupełnienia go „o kilka unormowań, na których brak zwracają uwagę osoby z niepełnosprawnościami”, należy zwrócić się do Ministra Infrastruktury, który jest właściwy do ewentualnej zmiany tego rozporządzenia. Informuję, że zarówno Państwowa Komisja Wyborcza, jak i Krajowe Biuro Wyborcze podzielają pogląd Pana Rzecznika, iż istotne znaczenie ma stan infrastruktury w bezpośredniej okolicy lokali wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Należy mieć jednak na uwadze, że Państwowa Komisja Wyborcza, ani Krajowe Biuro Wyborcze, nie mają żadnych narzędzi prawnych, które pozwoliłyby wpływać na poprawę infrastruktury w bezpośredniej okolicy lokali wyborczych, w tym dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Propozycje w tym zakresie należy zatem zgłaszać bezpośrednio do organów gmin odpowiedzialnych za ich przygotowanie. Kwestie te wykraczają bowiem poza zakres kompetencji Państwowej Komisji Wyborczej i Szefa Krajowego Biura Wyborczego. Zauważam przy tym, że sprawa ta była już przedmiotem wyjaśnień Państwowej Komisji Wyborczej kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich w piśmie z dnia 23 marca 2020 r. znak ZPOW-071-5/20.

Jednocześnie pragnę zadeklarować Panu Rzecznikowi, że dokonana zostanie szczegółowa analiza strony internetowej Państwowej Komisji Wyborczej pod kątem jej dostępności dla osób z niepełnosprawnościami, w tym w zakresie zgłoszonych przez Pana Rzecznika uwag (m.in. dostępności interaktywnych map). Po dokonaniu szczegółowej analizy Krajowe Biuro Wyborcze podejmie działania w celu zwiększenia dostępności strony internetowej Państwowej Komisji Wyborczej. 

Informuję także, że podejmę działania mające na celu niezwłoczne umieszczenie informacji o uprawnieniach dla wyborców niepełnosprawnych w łatwo dostępnym miejscu na stronie internetowej Państwowej Komisji Wyborczej, w taki sposób, aby nie trzeba było jej szukać.

Zaznaczam przy tym, że mam pełną świadomość, iż zasygnalizowane przez Pana Rzecznika uwagi wymagają podjęcia niezwłocznych działań. Jednakże w związku z tym, że funkcję Szefa Krajowego Biura Wyborczego objąłem w dniu 4 marca 2025 r., niezbędny jest stosowny czas, aby dokonać analiz i podjąć ewentualne działania we wskazanym zakresie.

Natomiast w nawiązaniu do przekazanego raportu pragnę zauważyć, że z przekazanej przez Pana Rzecznika informacji nie wynika, których lokali wyborczych dotyczyła przeprowadzona kontrola, a w szczególności, w których lokalach stwierdzono nieprawidłowości. W związku z tym nie ma możliwości przekazania tej informacji właściwym organom wykonawczym gmin, w celu prawidłowego przygotowania lokali w zbliżających się wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, co jednocześnie uniemożliwia podjęcie konkretnych działań przez te organy, w celu zapobieżenia podobnym zjawiskom.

W związku z tym zwracam się do Pana Rzecznika z prośbą o przekazywanie wyników kontroli bezpośrednio organom właściwym w sprawach dotyczących zapewnienia lokali wyborczych, tj. wójtom (burmistrzom, prezydentom miast), w szczególności tych gmin, w których stwierdzono niezgodne z przepisami przygotowanie lokali. Umożliwi to podjęcie przez nich stosownych działań w przyszłości.

VII.602.90.2024. XI.602.1.2023