Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Pacjenci KOZZD wnieśli skargi do Trybunału w Strasburgu, ponieważ nie dostali przepustek na pogrzeby bliskich
• Zdaniem skarżących Polska naruszyła art. 8 EKPC (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego)
• W opinii przyjaciela sądu dla ETPC Rzecznik wskazywał na systemowe problemy związane z wykonywaniem środka postpenitencjarnego polegającego na umieszczeniu w KOZZD
• Wyrok ETPC w tych sprawach mógłby mieć istotne znaczenie dla dalszego kształtowania izolacji postpenalnej w Polsce

W 2022 r. Rzecznik Praw Obywatelskich złożył do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka opinię „przyjaciela sądu” w dwóch sprawach ze skarg obywateli – pacjentów Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym - którym nie udzielono przepustek na pogrzeby bliskich osób (skargi 43691/18 i 9173/21). W skargach podniesiono zarzut naruszenia art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Uwagi ogólne

W piśmie do Trybunału Rzecznik wskazał, że od momentu utworzenia KOZZD w 2014 r., stale monitoruje sytuację osób w nim umieszczonych – poprzez wizytacje, rozmowy z pacjentami, personelem KOZZD, sędziami, a także analizuje sprawy indywidualne pacjentów oraz monitoruje zmiany legislacyjne.

W 2022 r. RPO przedstawił opinię do projektu nowelizacji ustawy o KOZZD. Mimo pozytywnych zmian w zaproponowanej nowelizacji, nadal istnieje szereg problemów wynikających z braku wizji modelu izolacji postpenalnej oraz niewłaściwego uregulowania lub całkowitego pominięcia zasadniczych aspektów funkcjonowania pacjentów Ośrodka.

Nieudzielenie zgody na udział w pogrzebie osoby bliskiej może naruszać art. 8 EKPC

Rzecznik w opinii zwrócił uwagę, że ustawa o KOZZD nie przewiduje procedury umożliwiającej pacjentowi czasowe opuszczenie Ośrodka w żadnych okolicznościach. Nie ma przepustek związanych z przygotowaniem się do życia na wolności czy poszanowaniem życia rodzinnego, tj. w celu udziału w uroczystości pogrzebowej członka rodziny, odwiedzenia chorego członka rodziny bądź możliwości czasowego wyjścia z Ośrodka w innych szczególnie ważnych okolicznościach.

RPO pisał o trzech przypadkach, w których pacjenci wnosili do Dyrektora Ośrodka o możliwość uczestniczenia w pogrzebie osoby bliskiej. Dyrektor przekazywał te wnioski Sądowi Okręgowemu w Płocku, który uznawał się za niewłaściwy do tych spraw. Argumentował to tym, że przepisy ustawy nie przewidują rozstrzygania przez sąd kwestii czasowego opuszczenia Ośrodka.

Zdaniem RPO sąd powinien był zastosować art. 8 EKPC wprost. Pozwoliłoby to udzielić przepustkę pacjentowi KOZZD w celu udziału w pogrzebie osoby najbliższej – odpowiednio ją organizując, np. pod konwojem pracowników ochrony, z wykorzystaniem w razie potrzeby kajdanek. W ocenie Rzecznika nierozpoznanie takich wniosków, a w rezultacie nieudzielenie zezwolenia na udział w pogrzebie, stanowi naruszenie art. 8 EKPC. 

Według opinii Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur brak możliwości uczestniczenia w takiej uroczystości wpływa negatywnie na proces terapii. Brak możliwości udzielania pacjentom przepustek jest zjawiskiem niekorzystnym w procesie rehabilitacji i resocjalizacji.

Rzecznik zwrócił również uwagę, że w marcu 2022 r. nastąpiła zmiana w podejściu sądu, który udzielił przepustki na pogrzeb matki. Pacjent Ośrodka został dowieziony na uroczystość pogrzebową przez pracowników ochrony KOZZD. To pierwszy przypadek, w którym sąd zdecydował się wyrazić zgodę na czasowe opuszczenie Ośrodka przez pacjenta.

Ustawa o KOZZD powinna wprost regulować możliwość uzyskania przepustki losowej przez pacjenta, obejmującą np. pogrzeb najbliższej osoby, odwiedzenie poważnie chorego członka rodziny, czy inne wypadki szczególnie ważne.

Przepustki w projekcie nowelizacji ustawy o KOZZD

Przedstawiony Rzecznikowi do zaopiniowania projekt nowelizacji ustawy o KOZZD przewidywał możliwość czasowego opuszczenia Ośrodka przez pacjentów. Jednocześnie zakładał, że Kierownik Ośrodka odmawia udzielenia przepustki w określonych sytuacjach.
Zdaniem RPO nie można było zaakceptować zaproponowanej treści przepisu, zgodnie z którym odmawia się udzielenia zezwolenia, gdy pacjent popełnił czyn zabroniony lub spowodował zagrożenie życia i zdrowia własnego lub innych osób, lub wykazywała zachowania agresywne. Takie sformułowanie oznacza, że przepis obejmuje także przypadki, gdy zdarzenie będące podstawą odmowy miało miejsce dawno temu, mimo iż aktualnie postawa pacjenta i opinia o nim uzasadnia przypuszczenie, że będzie przestrzegał porządku prawnego.

Orzecznictwo ETPC nie przewiduje możliwości automatycznej odmowy udzielenia przepustki tylko ze względu na potencjalne zagrożenie ze strony osoby pozbawionej wolności. Trybunał wskazywał bowiem, że ingerencja w prawo osoby do poszanowania jej życia prywatnego i rodzinnego będzie stanowiła naruszenie art. 8 ETPC, chyba że była „przewidziana przez prawo” i została podjęta z uwagi na cel lub cele chronione wymienione w ust. 2 tego przepisu oraz jeżeli była „konieczna w społeczeństwie demokratycznym”, czyli proporcjonalna do chronionego celu. 

W ocenie Rzecznika, zaproponowana przez ustawodawcę treść przepisu ws. możliwości opuszczenia przez pacjenta Ośrodka nadal była nieprecyzyjna i zawierała wiele zwrotów niedookreślonych. Ponownie mogłoby to prowadzić do błędnej lub niekorzystnej dla pacjentów interpretacji.

W podsumowaniu opinii Rzecznik stwierdził, że zasady wykonywania środka postpenalnego, polegającego na umieszczeniu w KOZZD, wymagają szeregu zmian – zarówno ustawowych jak i dotyczących praktyki stosowania – aby nie budziły wątpliwości oraz nie dopuszczały do możliwości naruszenia Konwencji. W ocenie RPO wyrok ETPC w tej sprawie miałby istotne znaczenie dla dalszego kształtowania izolacji postpenalnej w Polsce.

Postępowanie przed ETPC

Skargi zostały przekazane polskiemu rządowi, który przedstawił uwagi dotyczące dopuszczalności i meritum sprawy. Uwagi te przekazano skarżącym. Jeden z nich, mimo wezwania, nie przesłał swoich uwag w terminie ani też nie odniósł się do informacji o możliwości skreślenia skargi z listy spraw, jeżeli okoliczności prowadzą do wniosku, że skarżący nie zamierza jej kontynuować. 

W związku z tym oraz wobec braku szczególnych okoliczności dotyczących poszanowania praw zagwarantowanych w Konwencji i jej Protokołach, Trybunał, zgodnie z Artykułem 37 § 1 (a) EKPC, uznał, że dalsze rozpatrywanie skargi nie jest już uzasadnione i 15 lutego 2024 r. wydał decyzję o skreśleniu skargi z listy spraw (skarga 43691/18). Druga ze skarg pozostaje w toku (skarga 9173/21).

IX.517.293.2022