Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• 17 maja to Międzynarodowy Dzień Przeciw Homofobii, Transfobii i Bifobii
• Tegoroczne hasło przewodnie obchodów to "Zawsze razem: Połączeni w naszych różnorodnościach"
• Jego celem jest zwrócenie uwagi na kluczowe znaczenie siły solidarności, wspólnoty i sojuszu ponad różnymi tożsamościami, ruchami i granicami. Jednocząc się możemy doprowadzić do zmiany i wpłynąć na poprawę życia osób i społeczności LGBT+ na całym świecie

Rzecznik Praw Obywatelskich od 2011 roku wykonuje zadania niezależnego organu do spraw równego traktowania. W zakresie jego ustawowych obowiązków pozostaje stanie na straży równego traktowania wszystkich osób, w tym bez względu na orientację seksualną i tożsamość płciową.

Rzecznik dostrzega trudną sytuację i stara się aktywnie przeciwdziałać zjawiskom nierównego traktowania i dyskryminacji osób LGBT+ w Polsce. Z niepokojem obserwuje także postępującą radykalizację języka debaty publicznej wobec osób należących do społeczności LGBT+ i niezmiennie apeluje o szacunek dla godności drugiego człowieka, będącej nieprzekraczalną granicą wolności wypowiedzi.

Działania RPO w sprawie uchylenia samorządowych uchwał "anty-LGBT"

Rzecznik kontynuuje działania w celu wyeliminowania z obrotu prawnego podjętych przez organy stanowiące niektórych jednostek samorządu terytorialnego uchwał przeciw "ideologii" LGBT, dyskryminujących osoby nieheteronormatywne i transpłciowe. Wszystkie zaskarżone wcześniej przez RPO uchwały (9) zostały uznane przez wojewódzkie sądy administracyjne za podjęte bez podstawy prawnej i nieważne z powodu rażącego naruszenia prawa przez organy je podejmujące. W wyrokach podkreślano, że nikt, ze względu na swoją orientację seksualną i tożsamość płciową, nie może być dyskryminowany przez władze publiczne, a podejmując tego rodzaju uchwały jednostki samorządu terytorialnego nawoływały do nieprzestrzegania prawa powszechnie obowiązującego. 28 czerwca 2022 r. Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargi kasacyjne złożone od czterech wyroków wojewódzkich sądów administracyjnych  – tym samym orzeczenia te stały się prawomocne, a ich treść została potwierdzona przez najwyższą instancję sądową.

Ze względu na fakt, że omawiane uchwały nadal obowiązują w części gmin i powiatów, Rzecznik wystąpił do 24 gmin i 12 powiatów z apelem o podjęcie czynności w celu ich uchylenia. Wedle przekazanych RPO informacji 16 samorządów, do których wystąpił RPO, uchyliło dotychczas swe uchwały.

Rzecznik zwrócił się również do Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej z pytaniem, jakie działania podejmie dla weryfikacji zgodności wydatkowania funduszy UE przez jednostki samorządu terytorialnego z horyzontalną zasadą równego traktowania i niedyskryminacji.

Dokument tożsamości dla polskich dzieci par jednopłciowych urodzonych za granicą

Urodzeni za granicą obywatele i obywatelki RP, w których zagranicznych aktach urodzenia jako rodziców wskazano osoby tej samej płci, mierzą się w Polsce z licznymi problemami prawnymi. Po uchwale 7 sędziów NSA z 2 grudnia 2019 r. (sygn. akt II OPS 1/19), w której wskazano, że transkrypcja aktu (przeniesienie do polskiego rejestru stanu cywilnego) jest w takiej sytuacji niedopuszczalna, droga do uzyskania polskiego aktu urodzenia została dla tych dzieci zamknięta.

Choć we wskazanej uchwale NSA orzekł, że w przypadku tych dzieci uzyskanie numeru PESEL i dowodu osobistego nie jest uzależnione od transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia, to wciąż mają one problemy z uzyskaniem dokumentu tożsamości i wpisu do rejestru PESEL. W konsekwencji prawa dzieci, które mają rodziców tej samej płci, są ograniczane wyłącznie z tego powodu. Nie mając polskich dokumentów tożsamości i numeru PESEL, nie mogą korzystać z wielu związanych z obywatelstwem uprawnień (np. z publicznej służby zdrowia lub edukacji), a także z fundamentalnej dla prawa UE swobody przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania.

Rzecznik Praw Obywatelskich od lat podejmuje działania na rzecz zmiany tego stanu. Ponieważ postulaty niezbędnych zmian legislacyjnych pozostają niezrealizowane, Rzecznik uczestniczy w postępowaniach sądowych, a także inicjuje je. W imieniu obywatelki wniósł skargę do WSA w Krakowie na odmowę transkrypcji jej zagranicznego aktu urodzenia i podniósł w toku postępowania, że sąd może skierować pytanie prejudycjalne do TSUE. W ocenie RPO decyzja o odmowie transkrypcji ze względu na jej skutki w postaci odmowy wydania dokumentu podróży małoletniemu obywatelowi Unii naruszyła prawo UE – traktatową swobodę przepływu osób oraz przepisy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.

24 czerwca 2022 r. TSUE rozpatrzył pytanie prejudycjalne zadane przez WSA w Krakowie. Trybunał wskazał, że bez względu na to, czy polskie prawo uznaje pary jednopłciowe oraz możliwość ich rodzicielstwa, dziecko takiej pary musi mieć możliwość uzyskania dowodu tożsamości lub paszportu umożliwiającego mu podróżowanie po Unii Europejskiej i przebywanie z rodzicami, bez względu na to, czy są oni tej samej płci.

Działania RPO dotyczące procedury sądowego uzgodnienia płci osób transpłciowych

Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje działania na rzecz poprawy sytuacji osób transpłciowych w Polsce, postulując m.in. aby procedura uzgodnienia płci była sprawna, przejrzysta, dostępna, zapewniająca poszanowanie integralności fizycznej osoby transpłciowej oraz jej życia prywatnego. 

W polskim prawie, mimo podejmowanych prób legislacyjnych, postulatów Rzecznika Praw Obywatelskich i nieustającego zaangażowania organizacji społecznych, nie istnieją przepisy regulujące postępowanie o uzgodnienie płci, w celu dokonania zmiany oznaczenia płci w dokumentach, tak aby wpis w dokumencie był zgodny z płcią odczuwaną. Negatywne skutki tej luki prawnej są liczne i dotkliwe dla osób transpłciowych. Pozostają też wyzwaniem dla sądownictwa, które przez lata praktyki orzeczniczej wypracowało standard postępowania zapewniający pewien poziom ochrony prawa do życia w zgodzie z własną tożsamością płciową. Wytoczenie powództwa przeciwko rodzicom w trybie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, będące rozwiązaniem przyjętym w latach 90 XX wieku, kiedy to podwaliny dała mu seria orzeczeń Sądu Najwyższego, pozostaje dalece niedoskonałe z perspektywy ochrony praw człowieka osób transpłciowych. Jest jednak obecnie jedynym dostępnym sposobem na prawne uzgodnienie płci w Polsce – ważne jest zatem, aby postępowania prowadzone w takim trybie możliwie najpełniej realizowały standard międzynarodowy, w jak najmniejszym stopniu ingerując w prawa jednostki.

Ze skarg kierowanych do Rzecznika, a także monitoringu spraw sądowych płyną wnioski, że wiele postępowań odbiega od standardu ukształtowanego przez najnowsze orzecznictwo. W wielu postępowaniach o uzgodnienie płci metrykalnej udział bierze również prokurator, choć w przepisach prawa trudno znaleźć uzasadnienie dla udziału tego organu w postępowaniach, które dotyczą wyłącznie sfery osobistej osoby transpłciowej. Z tego względu Rzecznik przygotował publikację „Postępowania w sprawach o ustalenie płci. Przewodnik dla sędziów i pełnomocników", którego drugie, uzupełnione wydanie ukaże się jeszcze w 2023 r. 

Rzecznik Praw Obywatelskich konsekwentnie podejmuje działania, aby każda osoba mogła realizować wszystkie przysługujące jej prawa bez dyskryminacji, w tym ze względu na tożsamość płciową i na zasadzie równości z innymi osobami. Rzecznik liczy również na to, że w niedalekiej przyszłości ustawodawca przyjmie przepisy prawne regulujące procedurę uzgodnienia płci, które w pełni będą uwzględniać standard ochrony praw człowieka osób transpłciowych.

Argumentacja RPO uwzględniona przez Sąd Najwyższy w sprawie naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu ze względu na tożsamość płciową

Osobie transpłciowej zatrudnionej w firmie ochroniarskiej na podstawie umowy cywilnoprawnej postawiono warunek pracy w męskim umundurowaniu, mimo że funkcjonuje ona społecznie zgodnie z odczuwalną płcią żeńską. Jej proces o sądowe ustalenie płci był wówczas w toku, wobec czego dokument tożsamości wskazywał płeć męską. Kobieta odmówiła pracy w męskim uniformie. Pozwała zleceniodawcę za naruszenie zasady równego traktowania ze względu na tożsamość płciową. RPO przyłączył się do sprawy po stronie powódki. 

W 2020 r. sąd II instancji prawomocnie uznał to powództwo, jednak Prokurator Generalny złożył skargę nadzwyczajną od tego wyroku. W piśmie procesowym do Sądu Najwyższego Rzecznik wniósł o oddalenie skargi nadzwyczajnej powołując się na standardy ochrony prawnej osób transpłciowych, w tym obowiązek poszanowania ich życia prywatnego i obowiązek zapewnienia ochrony przed dyskryminacją w relacjach horyzontalnych. W ocenie RPO brak pozwolenia powódce na pracę w żeńskim umundurowaniu i wymóg, by obowiązki służbowe wykonywała w stroju męskim, stanowiły przejaw jej nierównego potraktowania przez pracodawcę w porównaniu zarówno do osoby o męskim oznaczeniu płci prawnej i męskim wyglądzie, jak też osoby o żeńskim oznaczeniu prawnym płci i żeńskim wyglądzie, która nie miałaby problemów w uzyskaniu umundurowania odpowiedniego do płci, z którą się identyfikuje. 

Wyrokiem z 8 grudnia 2022 r. Sąd Najwyższy, uwzględniając argumentację RPO, oddalił skargę nadzwyczajną Prokuratora Generalnego. Co istotne, zastosował przepisy ustawy o równym traktowaniu uwzględniając orzecznictwo TSUE, które podkreśla, że zakresem ochrony przed dyskryminacją jest objęta także tożsamość płciowa.

Prawa osób ze zróżnicowanymi cechami płciowymi

Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje również działania na rzecz poprawy sytuacji osób interpłciowych w Polsce. Osoby interpłciowe rodzą się ze zróżnicowanymi cechami płciowymi, które nie wpisują się w definicje typowych ciał męskich lub żeńskich. Należą do jednej z mniejszości społecznych najbardziej narażonych na różne formy nadużyć i gorszego traktowania. Naruszenia praw człowieka, z którymi się mierzą, w znacznym stopniu pozostają nieznane opinii publicznej oraz decydentom.

Poza brakiem akceptacji i zrozumienia społecznego dla ich szczególnych doświadczeń wiele osób interpłciowych, przede wszystkim w okresie niemowlęcym i dziecięcym, narażonych jest na naruszenia integralności cielesnej poprzez interwencje medyczne dokonywane bez ich osobistej, uprzedniej i w pełni świadomej zgody. Dotyczy to przede wszystkim poddawania dzieci interpłciowych inwazyjnym operacjom chirurgicznym, mimo że nie jest to bezwzględnie konieczne z medycznego punktu widzenia. Operacje te często za jedyny cel mają uzgodnienie wyglądu ciała z normą płciową. Z oczywistych powodów najczęściej przeprowadzane są one bez świadomej zgody osób, których dotyczą. W późniejszym życiu osoby te ponoszą ich zdrowotne konsekwencje.

RPO wystąpił do Ministra Zdrowia oraz Narodowego Funduszu Zdrowia w sprawie skali tych operacji ze względu na wskazane jednostki chorobowe określone w klasyfikacji medycznej ICD-10, związane ze zróżnicowaniem cech rozwoju płciowego. Następnie zwrócił się do Rzecznika Praw Pacjent w sprawie naruszeń praw pacjenta osób interpłciowych. Ponadto RPO zasięgnął opinii ekspertek z zakresu nauk medycznych i prawnych, specjalizujących się w tematyce interpłciowości. W ich ocenie każda decyzja o zabiegach chirurgicznych rekonstrukcyjnych, mających na celu korekcję nietypowych narządów płciowych u osób z brakiem możliwości określenia przyszłej identyfikacji płciowej, powinna być podejmowana z udziałem pacjenta i z jego świadomą zgodą.

 Wskazane działania Rzecznika miały na celu zbadanie, jaka jest aktualnie sytuacja osób interpłciowych w Polsce oraz określenie charakteru naruszeń praw człowieka, których doświadczają. Działania Rzecznika Praw Obywatelskich podejmowane na rzecz ochrony osób ze zróżnicowanymi cechami płciowymi zostały docenione i wskazane jako przykład dobrej praktyki w działalności instytucji publicznych przez Oll Europe (Organisation Intersex International Europe) – organizację parasolową działającą na rzecz ochrony praw człowieka osób interpłciowych w Europie i Azji Środkowej, która zrzesza europejskie organizacje zajmujące się prawami człowieka zarządzane przez osoby interpłciowe.

Spotkanie z przedstawicielami organizacji pozarządowych

W lipcu 2022 roku rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek spotkał się z przedstawicielami organizacji społecznych reprezentujących i działających na rzecz praw osób LGBTQ+. Rozmowa dotyczyła działań podejmowanych przez Rzecznika w kontekście ochrony ich praw w Polsce oraz aktualnych problemów tej społeczności.

Rzecznik zadeklarował kontynuację działań na rzecz zapewnienia efektywnej ochrony osób LGBTQ+ przed dyskryminacją.