Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dzieci urodzone ze zróżnicowanymi cechami płciowymi są poddawane operacjom „normalizującym płeć”, mimo że przeważnie nie jest to bezwzględnie konieczne z medycznego punktu widzenia
• Zabiegi te często za jedyny cel mają uzgodnienie wyglądu ciała z normą płciową. Z oczywistych powodów najczęściej są przeprowadzane bez świadomej zgody takich osób
• Tymczasem Parlament Europejski w 2019 r. potępił leczenie i operacje mające na celu „normalizację” płci. Zachęcił państwa członkowskie UE do ich zakazu 
• Odpowiedź resortu zdrowia dla RPO pomija zaś kwestię negatywnych skutków takich interwencji chirurgicznych, na które zwraca uwagę środowisko osób interpłciowych
• AKTUALIZAJCA: Rzecznik praw pacjenta Bartłomiej Chmielowiec przedstawił RPO swe działania w  tej sprawie 

O taką informację poprosił rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek z okazji przypadającego 8 listopada Dnia Solidarności z osobami interpłciowymi.

Osoby interpłciowe rodzą się ze zróżnicowanymi cechami płciowymi, które nie wpisują się w definicje typowych ciał męskich lub żeńskich. W związku należą do jednej z mniejszości społecznych najbardziej narażonych na różne formy nadużyć i gorszego traktowania. Naruszenia praw człowieka, z którymi się mierzą, w znacznym stopniu pozostają nieznane opinii publicznej oraz decydentom.

Poza brakiem akceptacji i zrozumienia społecznego dla ich szczególnych doświadczeń wiele osób interpłciowych, przede wszystkim w okresie niemowlęcym i dziecięcym, narażonych jest również na naruszenia integralności cielesnej. Chodzi o interwencje medyczne dokonywanych bez ich osobistej, uprzedniej i w pełni świadomej zgody. 

Dotyczy to przede wszystkim poddawania dzieci interpłciowych inwazyjnym operacjom chirurgicznym, mimo że w większości przypadków nie jest to bezwzględnie konieczne z medycznego punktu widzenia. Operacje te często za jedyny cel mają uzgodnienie wyglądu ciała z normą płciową.

Z oczywistych powodów najczęściej przeprowadzane są one bez świadomej zgody osób, których dotyczą. Tymczasem w późniejszym życiu ponoszą ich zdrowotne konsekwencje – m.in. w postaci nawracających infekcji, zaburzeń gospodarki hormonalnej, zaburzeń seksualności i płodności, czy też w zakresie zdrowia psychicznego.  

Według badania Agencji Praw Podstawowych UE, tzw. operacje „normalizujące” płeć u interpłciowych niemowląt i dzieci są przeprowadzane co najmniej w 21 państwach UE, w tym m.in. w Polsce. 

W rezolucji z 2017 r. pn. „Promowanie praw człowieka i eliminowanie dyskryminacji osób interpłciowych” Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy potwierdziło, że takie  operacje stanowią poważne naruszenie integralności cielesnej. Dodano, że nie ma dowodów na ich długoterminowe pozytywne efekty. A Parlament Europejski w rezolucji z 2019 r. potępił leczenie i operacje mające na celu „normalizację” płci. Zachęcił państwa członkowskie UE do przyjęcia przepisów zakazujących takich praktyk. 

Mając to na uwadze, Rzecznik Praw Obywatelskich prowadzi szczegółowe postępowanie wyjaśniające w celu zbadania sytuacji osób interpłciowych w Polsce, zwłaszcza co do ich prawa do integralności i autonomii cielesnej oraz ochrony zdrowia.  

1 lutego 2022 r. RPO wystąpił do Ministra Zdrowia oraz Narodowego Funduszu Zdrowia w sprawie skali tych operacji ze względu na wskazane jednostki chorobowe określone w klasyfikacji medycznej ICD-10, związane ze zróżnicowaniem cech rozwoju płciowego.

W odpowiedzi Minister Zdrowia poinformował w jaki sposób – powołując się na wytyczne European Association of Urology dotyczące urologii dziecięcej – powinna być zorganizowana opieka zdrowotna dla dzieci ze zróżnicowanymi cechami płciowymi. Podkreślił, że każdy pacjent ze zróżnicowanymi cechami płciowymi wymaga indywidualnego podejścia, wobec czego trudne jest przyjęcie jednej podstawy i schematu diagnostyczno-terapeutycznego. 

Pismo MZ zawiera również dane NFZ o  sprawozdanych przez świadczeniodawców hospitalizacjach pacjentów z takimi rozpoznaniami. Niestety, odpowiedź pomija kwestię negatywnych długoterminowych skutków interwencji chirurgicznych na osobach urodzonych ze zróżnicowanymi cechami płciowymi, na które zwraca uwagę środowisko osób interpłciowych. 

Ponadto RPO zasięgnął opinii ekspertek z zakresu nauk medycznych i prawnych, specjalizujących się w tematyce interpłciowości.

W ich ocenie każda decyzja o zabiegach chirurgicznych rekonstrukcyjnych, mających na celu korekcję nietypowych narządów płciowych u osób z brakiem możliwości określenia przyszłej identyfikacji płciowej, powinna być podejmowana z udziałem pacjenta i z jego świadomą zgodą. 

Podyktowane jest to przede wszystkim nieodwracalnością tych operacji oraz wciąż dość wysokim ryzykiem niepowodzeń i powikłań około- i pooperacyjnych. Zalecenia podkreślają wyraźnie, że decyzję o wczesnej chirurgicznej interwencji wykonywanej w celach „znormalizowania” wyglądu zewnętrznych narządów płciowych, a nie profilaktyki czy poprawy funkcji, u osób z przewidywaną tożsamością płciową, należy podejmować, biorąc pod uwagę ryzyko powikłań.

W opinii podkreślono również, że w każdym przypadku interwencje chirurgiczne należy przeprowadzać wyłącznie w ośrodku z dużym doświadczeniem, w celu zminimalizowania ryzyka powikłań.

RPO zwraca się do Rzecznika Praw Pacjenta o odpowiedź na pytania:

• Ile wniosków dotyczących naruszenia prawa pacjenta osób interpłciowych wpłynęło do Rzecznika Praw Pacjenta w ostatnich 10 latach? Będę zobowiązany, o ile to możliwe, za wyodrębnienie w tej statystyce pacjentów z wrodzonym przerostem nadnerczy.
• Jakiego rodzaju naruszeń dotyczyły wskazane wyżej wnioski?
• Jakie czynności wyjaśniające zostały podjęte przez Rzecznika Praw Pacjenta w tych sprawach?
• W ilu takich sprawach Rzecznik Praw Pacjenta stwierdził naruszenie praw pacjenta oraz podjął działania określone w art. 55 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz w ilu takich sprawach zarzuty nie zostały potwierdzone w toku postępowania prowadzonego przez Rzecznika Praw Pacjenta?
• Czy Rzecznik Praw Pacjenta analizował sytuację osób interpłciowych w Polsce w odniesieniu do naruszeń praw pacjenta tej grupy osób, w szczególności w zakresie realizacji zadań określonych w art. 47 ust. 1 pkt 4-10 ustawy o prawach pacjenta? Jeśli nie, czy planowane jest podjęcie tego rodzaju działań.

Odpowiedź Bartłomieja Chmielowca

W nawiązaniu do pisma z 7 listopada 2022 roku o sygnaturze XI.573.1.2021.JJ w sprawie naruszeń praw pacjenta osób interpłciowych, proszę o przyjęcie następujących informacji.

1. Jaka liczba wniosków dotyczących naruszenia prawa pacjenta osób interpłciowych wpłynęła do Rzecznika Praw Pacjenta w ostatnich 10-ciu latach? Będę zobowiązany, o ile to możliwe, za wyodrębnienie w tej statystyce pacjentów z wrodzonym przerostem nadnerczy.

W ostatnich latach wpłynął jeden wniosek dotyczący naruszenia prawa pacjenta osoby interpłciowej (w 2019 roku). Nie wpłynęła żadna skarga dotycząca naruszenia prawa pacjenta osoby z wrodzonym przerostem nadnerczy.

2. Jakiego rodzaju naruszeń dotyczyły wskazane wyżej wnioski?

Wniosek został złożony przez osobę interpłciową (kobietę z cechami fizycznymi mężczyzny), która po otrzymaniu dokumentacji medycznej z leczenia szpitalnego zauważyła, iż personel medyczny zamieścił w niej wpisy naruszające jej godność osobistą poprzez użycie określeń takich jak „osobnik męski” czy „transwestyta”.

3. Jakie czynności wyjaśniające zostały podjęte przez Rzecznika Praw Pacjenta w tych sprawach?

W tej sprawie, na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 9a ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta , stanowiącego, iż do zakresu zadań Rzecznika Praw Pacjenta należy współpraca w zakresie przestrzegania praw pacjenta z podmiotami udzielającymi świadczeń zdrowotnych, wystąpiłem do podmiotu leczniczego o realizację żądania sprostowania dokumentacji wystosowanego przez Pacjentkę. Zgodnie z wyjaśnieniami podmiotu leczniczego, dokumentacja medyczna  Pacjentki została odpowiednio skorygowana i ponownie jej udostępniona. Po uzyskaniu odpowiedzi, poinformowałem Pacjentkę o sposobie rozwiązania sprawy.

4. W ilu takich sprawach Rzecznik Praw Pacjenta stwierdził naruszenie praw pacjenta oraz podjął działania określone w art. 55 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2022 r. poz. 1876, tj. ze zm.; dalej jako: „ustawa o prawach pacjenta”) oraz w ilu takich sprawach zarzuty nie zostały potwierdzone w toku postępowania prowadzonego przez Rzecznika Praw Pacjenta?

Do tej pory nie otrzymałem innych sygnałów dotyczących naruszenia prawa pacjenta osoby interpłciowej. W świetle powyższego nie były przeze mnie podejmowane działania wskazane w art. 55 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, stanowiącym o uprawnieniu Rzecznika Praw Pacjenta do żądania wszczęcia postępowania bądź udziału w toczącym się postępowaniu, z urzędu lub na wniosek strony, na prawach przysługujących prokuratorowi.

5. Czy Rzecznik Praw Pacjenta analizował sytuację osób interpłciowych w Polsce w odniesieniu do naruszeń praw pacjenta tej grupy osób, w szczególności w zakresie realizacji zadań określonych w art. 47 ust. 1 pkt 4-10 ustawy o prawach pacjenta? Jeśli nie, czy planowane jest podjęcie tego rodzaju działań.

Na bieżąco reagujemy na sygnały otrzymywane od pacjentów, dostosowujemy swoje działania do zgłaszanych przez nich potrzeb i problemów. W 2021 roku pacjenci kontaktowali się z Biurem Rzecznika Praw Pacjenta 163 910 razy, natomiast w tym roku (na dzień 4 grudnia 2022 roku) - 91 912 razy. Obejmują one zarówno zapytania, jak i skargi.

Na co dzień wspieramy indywidualnych pacjentów poprzez porady i interwencje dzięki Telefonicznej Informacji Pacjenta, za pośrednictwem tradycyjnej korespondencji, ale i spotykając się z pacjentami bezpośrednio. Wraz z pracownikami analizujemy każdy sygnał, który wskazuje na zagrożenie naruszenia prawa pacjenta. Działania dotyczące osób indywidualnych podejmujemy zarówno na wniosek skierowany przez pacjenta, jak i „z urzędu”. Łącznie w 2021 roku prowadziłem 2705 postępowań wyjaśniających w sprawach indywidualnych, z czego ponad 80% na podstawie złożonych wniosków. Jednocześnie w 2021 r. wszcząłem 181 postępowań w sprawie praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów.

Wspieramy także interesy pacjentów w postępowaniach odszkodowawczych - w 2021 roku toczyły się 93 postępowania cywilne). Działania te podejmujemy bardzo skutecznie: z 15 postępowań cywilnych zakończonych w 2021 r., w których Rzecznik brał udział na prawach przysługujących prokuratorowi, tylko 1 nie zakończyło się ugodą, uznaniem bądź zasądzeniem na rzecz pacjenta.

Na bieżąco prowadzę również działania wskazane w art. 47 ust. 1 pkt 4-10 ustawy z dnia 8 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. W ramach analizy sygnałów pacjentów, staram się wesprzeć danego pacjenta, a gdy wydaje się, że dana sytuacja stanowi objaw powszechniej występującego problemu, podejmuję działania o wymiarze systemowym. Obejmują one w szczególności częste wystąpienia do głównych interesariuszy (m.in. Ministra Zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia czy Centrum e-Zdrowia) z prośbą o wyjaśnienie i informację o podejmowanych działaniach, wskazaniem zgłoszonych wyzwań oraz propozycją ich rozwiązania. Działania te podejmowane są także w oparciu o informacje przekazywane przez organizacje pacjentów, w tym zgromadzone w Radzie Organizacji Pacjentów (około 120 organizacji).

Poprzez prowadzone przez nas działania legislacyjne, pracujemy intensywnie nad poprawą bezpieczeństwa pacjenta - w szczególności poprzez proponowanie i wdrażanie funduszy kompensacyjnych (od lutego br. funkcjonuje fundusz kompensacyjny szczepień ochronnych, a w najbliższym czasie liczę na uruchomienie funduszy kompensacyjnych dedykowanych dla zdarzeń medycznych i badań klinicznych) oraz innych rozwiązań służących poprawie jakości i bezpieczeństwa pacjenta w ochronie zdrowia. Staram się również o zapewnienie opieki Rzecznika Praw Pacjenta osobom w domach pomocy społecznej.

By poprawić realizację praw pacjenta podejmuję jednocześnie działania o charakterze edukacyjno- informacyjnym. Do takich należą zarówno prowadzone szkolenia m.in. dla personelu medycznego oraz materiały informacyjne kierowane do pacjentów, ale także rekomendacje i wytyczne dla podmiotów leczniczych.

W ostatnim czasie analizowaliśmy działania podejmowane na rzecz skutecznej równości i dostępu do praw, mowy nienawiści i przemocy motywowanej nienawiścią oraz integracji, w tym na rzecz praw pacjenta osób interpłciowych, we współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych w ramach monitoringu prowadzonego cyklicznie przez Europejską Komisję przeciwko Nietolerancji i Rasizmowi.

Mam nadzieję, że przedstawione informacje stanowią satysfakcjonującą odpowiedź na zadane pytania. Chcę też zapewnić, iż w przypadku pojawienia się kolejnych zgłoszeń dotyczących praw pacjenta osób interpłciowych, będę w tym zakresie podejmować dalsze działania.

XI.573.1.2021