Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Polscy uczniowie są grupą coraz bardziej różnorodną – tymczasem nauczycielom nadal brakuje doświadczenia w wielokulturowym środowisku szkolnym
• Często nie są świadomi zróżnicowanych potrzeb uczniów, w tym dzieci z niepełnosprawnościami i specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
• Dlatego należy zadbać o odpowiednie programy kształcenia przyszłych pedagogów i nauczycieli

Zastępca rzecznika praw obywatelskich Valeri Vachev występuje w tej sprawie do przewodniczącego Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego dr. hab. Marcina Pałysa, przewodniczącej Konferencji Rektorów Uczelni Pedagogicznych dr hab. Barbary Marcinkowskiej oraz przewodniczącego Konferencji Rektorów Zawodowych Szkół Polskich prof. Waldemara Tłokińskiego.

RPO zwraca się o jak najszersze uwzględnienie treści z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej, interwencji kryzysowej, praw dzieci i uczniów z niepełnosprawnościami i specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, edukacji międzykulturowej i wsparcia dzieci i uczniów z doświadczeniem migracyjnym i uchodźczym w programach kształcenia przyszłych pedagogów i nauczycieli oraz rozwijanie oferty edukacyjnej.

Rzecznik monitoruje sytuację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz analizuję bariery utrudniające realizację równego prawa do edukacji wszystkich uczniów. Jednym z elementów włączającego systemu kształcenia jest również jakość kształcenia pedagogów, w tym nauczycieli oraz ich przygotowanie do pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz w środowisku wielokulturowym. Jest to ważne zwłaszcza w kontekście wojny w Ukrainie i konieczności zorganizowania w polskim systemie edukacji warunków  nauki dla dzieci i młodzieży stamtąd przybywających.

W ostatnim czasie do BRPO wpłynął wniosek co do konieczności zapewnienia, aby wszyscy przyszli nauczyciele i pedagodzy byli kształceni również w zakresie umiejętności pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, zwłaszcza z niepełnosprawnościami. Również w inni obywatele zwracają uwagę, że programy kształcenia pedagogów i nauczycieli powinny uwzględniać wiedzę z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej i włączającej, interwencji kryzysowej, zjawiska przemocy oraz sposobów jej przeciwdziałania, a także kompetencji miękkich w zakresie komunikacji i mediacji. Pozyskanie tego rodzaju wiedzy i umiejętności wymaga szkolenia - czy to w ramach krótkoterminowych kursów i szkoleń, czy też w ramach studiów, w tym podyplomowych.

Podczas gdy uczniowie są grupą coraz bardziej różnorodną, nauczycielom wciąż brakuje doświadczenia w wielokulturowym środowisku szkolnym. Często nie są świadomi zróżnicowanych potrzeb swoich uczniów, co w efekcie ogranicza ich skuteczne nauczanie - taki stan rzeczy pokazują badania na poziomie europejskim.

Podejście polegające na skutecznym ustawicznym doskonaleniu zawodowym z poszanowaniem i uwzględnieniem różnorodności dzieci i młodzieży nie jest jeszcze powszechne tak w Polsce, jak i innych krajach Europy. Tymczasem nie ulega wątpliwości, że wysoko wykwalifikowani nauczyciele stanowią podstawowe ogniwo efektywnej edukacji włączającej. To od ich postaw oraz kompetencji zawodowych zależy, czy szkoła będzie miejscem wzrostu i rozwoju wszystkich uczniów, także tych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

W świetle wniosków kierowanych do RPO szkolenia oferowane przez instytucje doskonalenia nauczycieli często nie odpowiadają w pełni na te wyzwania. Jest to szczególnie istotne wobec konieczności zapewnienia odpowiednich warunków kształcenia uczniom z Ukrainy. Według szacunków MEiN w polskim systemie uczy się ok. 200 tys. dzieci - uchodźców wojennych. Tymczasem, jak RPO podkreślał w piśmie z 2 sierpnia 2022 r. do MEiN, większość nauczycieli nie ma doświadczenia w nauczaniu klas wielokulturowych. Dlatego potrzebuje szkoleń i stałego wsparcia specjalistów. W ocenie RPO może to rzutować na faktyczną realizację przez małoletnich obywateli Ukrainy prawa do nauki.

Nie można zapomnieć o uczniach o innej narodowości z doświadczeniem migracyjnym, w tym uchodźczym, którzy poprzez znalezienie się w obcym  środowisku i systemie kształcenia zmagają się z dodatkowymi trudnościami.

Zgodnie z art. 70 ust. 1 Konstytucji RP prawo do nauki przysługuje każdemu, niezależnie od obywatelstwa, zaś art. 32 Konstytucji RP wprowadza zasadę równości oraz zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny.

Ratyfikując Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych,  Polska zobowiązała się do zapewnienia edukacji włączającej na każdym etapie kształcenia z uwzględnieniem zróżnicowanych potrzeb uczniów. Państwa mają zatem zadbać, aby osoby z niepełnosprawnościami nie były wykluczane z systemu edukacji ze względu na niepełnosprawność, a dzieci nie były wykluczane z bezpłatnej i obowiązkowej nauki w szkole podstawowej lub z nauczania na poziomie średnim.

Wiąże się to również z obowiązkiem odpowiedniego przygotowania nauczycieli, pedagogów i specjalistów do współpracy z dziećmi z różnymi niepełnosprawnościami z uwzględnieniem ich potencjału, godności, wzmocnienia poszanowania praw człowieka i różnorodności.

Komitet ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami zwrócił również uwagę, że istotną barierą w realizacji edukacji włączającej jest brak woli politycznej, wiedzy technicznej i umiejętności realizowania prawa do edukacji włączającej, w tym niewystarczające kształcenie ogółu kadr nauczycielskich.

W świetle badań na zlecenie RPO aż 70% Polaków uważa, że w szkołach powinna być prowadzona edukacja antydyskryminacyjna. Jej zadaniem jest umacnianie u uczennic i uczniów postaw takich, jak szacunek dla innego człowieka, uznanie różnorodności i złożoności świata. Odpowiednio realizowany proces edukacyjny przyczyniłby się również do zapobiegania przemocy wobec osób z niepełnosprawnościami, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji kobiet i dziewcząt, co jest obowiązkiem władz publicznych zgodnie z treścią art. 16 Konwencji, oraz występowania innych negatywnych zjawisk motywowanych uprzedzeniami.

Przygotowanie kadr do wdrożenia edukacji włączającej zostało również uwzględnione jako jeden z priorytetów w Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami na lata 2021-2030. Ma to obejmować zwiększanie kompetencji i zmianę postaw kadry zarządzającej, nauczycieli, specjalistów i innych pracowników systemu oświaty wobec zróżnicowania potrzeb edukacyjnych uczniów.

W ramach tego działania zaplanowano również opracowanie standardów kształcenia przyszłych nauczycieli, tak by w programach kształcenia podstawowego  uwzględnione były moduły lub treści programowe z zakresu problematyki koncentrującej się na szeroko rozumianym zagadnieniu edukacji włączającej oraz działania wspierające uczelnie w ich realizacji. Realizatorami wskazanego działania są m. in placówki doskonalenia nauczycieli i uczelnie.

Wskazane postulaty w części realizuje standard kształcenia do wykonywania zawodu nauczyciela, który określa rozporządzenie MNiSW z 25 lipca 2019 r. W ocenie RPO wymaga on uszczegółowienia o kwestie edukacji międzykulturowej oraz wiedzy i umiejętności w zakresie wsparcia dzieci i młodzieży z doświadczeniem migracyjnym lub uchodźczym. Zmiany uwzględniające te postulaty mogłyby zostać również zawarte w programach kształcenia nauczycieli, pedagogów i innych specjalistów na wybranych kierunkach studiów licencjackich, magisterskich czy podyplomowych.

W tym roku ukaże się raport z kolejnego badania przeprowadzonego na zlecenie RPO nt. o wsparcia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach podstawowych. Z  badania wynika m.in., że jedną z głównych barier utrudniających adekwatne i efektywne wsparcie uczniów jest brak wiedzy nauczycieli o znaczeniu edukacji włączającej oraz sposobach wsparcia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i całej społeczności szkolnej.

XI.813.22.2022