Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• System ocen zachowania naraża uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi na gorsze traktowanie w porównaniu z pozostałymi 
• Szczególnie krzywdzące mogą być przyjmowane przez niektóre szkoły systemy punktowe, gdzie ocena zachowania wynika z sumy punktów zdobytych w roku za konkretne zachowania i aktywności 
• Tymczasem uczniowie ze specjalnymi potrzebami często nie są w stanie podjąć działań, za które punkty są przyznawane
• Może to wynikać z rodzaju i stopnia ich niepełnosprawności  - w tym wypadku są traktowani gorzej w porównaniu z pozostałymi uczniami. W niektórych przypadkach może to stanowić nawet ich pośrednią dyskryminację
• AKTUALIZACJA: Ministerstwo Edukacji i Nauki pracuje nad przygotowaniem kompleksowych rozwiązań w celu poprawy jakości edukacji dla wszystkich uczniów,  z uwzględnieniem zróżnicowania ich potrzeb edukacyjnych
• A śródroczna i roczna ocena klasyfikacyjna ocena zachowania, również w klasach IV-VIII, mogą być ocenami opisowymi, jeśli statut szkoły tak przewiduje – odpowiada resort

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zgłasza problem ministrowi edukacji i nauki Przemysławowi Czarnkowi. 

W ramach współpracy z samorzecznikami-osobami w spektrum autyzmu RPO przedstawiono problem stosowania w klasach IV-VIII szkoły podstawowej oceny klasyfikacyjnej zachowania ucznia. Mając na względzie również dzieci i młodzież z innymi niepełnosprawnościami niż wynikające ze spektrum autyzmu - bezpośrednio przekładającymi się na zachowanie się w szkole - samorzecznicy postulują zastąpienie obecnych rozwiązań opisowym modelowaniem postaw prospołecznych.

W ich ocenie, obecnie przepisy nie uwzględniają specyfiki funkcjonowania w szkole uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i nie służą realizacji założeń edukacji włączającej.

Nie gwarantują zwłaszcza, że zachowania wynikające bezpośrednio z niepełnosprawności, a mogące być odebrane jako trudne i „niegrzeczne" przez nauczycieli i innych pracowników szkół, nie zaważą na ostatecznej ocenie zachowania na świadectwie szkolnym.

Wymogi konwencji ONZ  

Artykuł 24 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych stanowi, że zadaniem państwa jest zapewnienie włączającego systemu kształcenia umożliwiającego integrację na wszystkich poziomach edukacji zmierzającego do pełnego rozwoju potencjału oraz poczucia godności i własnej wartości, a także wzmocnienia poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności i różnorodności ludzkiej, rozwijania przez osoby z niepełnosprawnościami ich osobowości, talentów i kreatywności, a także zdolności umysłowych i fizycznych, przy pełnym wykorzystaniu ich możliwości oraz umożliwienia skutecznego udziału w życiu społecznym. 

W ocenie Komitetu ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami zapewnienie prawa do edukacji włączającej wymaga zmiany kultury, polityki i praktyki działania we wszystkich formalnych i nieformalnych środowiskach edukacyjnych, aby uwzględnić zróżnicowane wymagania i cechy poszczególnych uczniów oraz zaangażowania w usuwanie barier, które to utrudniają. 

Edukacja włączająca skupia się na pełnym i skutecznym uczestnictwie, dostępności, udziale oraz osiągnięciach wszystkich uczniów, zwłaszcza tych, którzy z różnych powodów są wykluczeni lub zagrożeni zepchnięciem na margines. Umieszczanie uczniów z niepełnosprawnościami w klasach ogólnodostępnych bez jednoczesnych zmian strukturalnych, dotyczących np. kwestii organizacyjnych, programu nauczania, strategii kształcenia i uczenia się, nie stanowi włączenia uczniów niepełnosprawnych w rozumieniu Konwencji.

Komitet przyjmuje, że jedną z cech edukacji włączającej jest skuteczne przechodzenie przez system edukacji aż do pracy. Edukacja włączająca powinna zapewniać, że uczniowie traktowani są w równy sposób podczas oceniania i procedur egzaminacyjnych, a ich umiejętności i osiągnięcia są potwierdzane za zasadach równości z innymi.  Komitet podkreśla, że ujednolicone sposoby oceniania muszą zostać zastąpione elastycznymi, zróżnicowanymi formami oceniania uznającymi postępy poszczególnych osób w osiąganiu szeroko określonych celów, osiąganych zróżnicowanymi ścieżkami uczenia się.

Co mówią obecne przepisy 

Ocenę zachowania uczniów reguluje ustawa o systemie oświaty. Ocenianie polega na rozpoznawaniu przez wychowawcę oddziału, nauczycieli oraz uczniów danego oddziału stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego i norm etycznych oraz obowiązków ze statutu szkoły. 

Szczegółowe zasady formułuje rozporządzenie MEiN w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych. Wprowadzono nim skalę ocen z zachowania oraz podstawowe kryteria oceniania. Śródroczna i roczna ocena klasyfikacyjna zachowania uwzględnia takie podstawowe obszary, jak: 

• wywiązywanie się z obowiązków ucznia; 
• postępowanie zgodne z dobrem społeczności szkolnej; 
• dbałość o honor i tradycje szkoły; 
• dbałość o piękno mowy ojczystej; 
• dbałość o bezpieczeństwo i zdrowie własne oraz innych osób; 
• godne, kulturalne zachowanie się w szkole i poza nią. 

Szczegółowe kryteria oceniania zachowania są ustalane w statucie poszczególnych placówek edukacyjnych.

Rozporządzenie wskazuje, że przy ustalaniu oceny klasyfikacyjnej zachowania ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia lub inne dysfunkcje rozwojowe, należy uwzględnić ich wpływ na zachowanie na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego lub orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania lub opinii poradni psychologiczno- pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej.

Na czym polegają problemy 

Samorzecznicy zwracają uwagę, że wewnątrzszkolne systemy oceniania często nie uwzględniają wprost sytuacji uczniów z niepełnosprawnościami, mimo że obowiązek taki wynika z rozporządzenia. W tych wypadkach szczególnie krzywdzące mogą być przyjmowane przez niektóre placówki systemy punktowe, w których ocena zachowania wynika z sumy zdobytych w ciągu roku szkolnego punktów przyznawanych za konkretne zachowania i aktywności uczniów. 

Tymczasem uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi często nie są w stanie w ogóle podjąć działań, za które punkty są przyznawane. Może to wynikać z rodzaju i stopnia ich niepełnoprawności - w tym wypadku są traktowani gorzej w porównaniu z pozostałymi uczniami. W niektórych przypadkach może to stanowić nawet ich pośrednią dyskryminację ze względu na niepełnosprawność. 

Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego nie zawsze odnosi się kompleksowo do wpływu niepełnosprawności na zachowanie. To przekłada się na niepełny obraz trudności, z jakimi dana osoba zmaga się w środowisku szkolnym.

Zgodnie z rozporządzeniem, począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, uczeń, który w wyniku klasyfikacji rocznej uzyskał z obowiązkowych zajęć edukacyjnych średnią rocznych ocen klasyfikacyjnych co najmniej 4,75 oraz co najmniej bardzo dobrą roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania, otrzymuje promocję do klasy programowo wyższej z wyróżnieniem - tzw. czerwonym paskiem. W konsekwencji otrzymanie niższej oceny zachowania niż bardzo dobra - pomimo wysokich stopni z poszczególnych przedmiotów - uniemożliwia uzyskanie świadectwa z wyróżnieniem. 

To kryterium jest szczególnie ważne  dla uczniów kończących klasę VIII. W przypadku bowiem  większej liczby kandydatów do klasy pierwszej szkoły ponadpodstawowej na pierwszym etapie postępowania rekrutacyjnego bierze się pod uwagę m.in. świadectwo ukończenia szkoły podstawowej z wyróżnieniem. 

Wynika z tego, że uczniowie, którzy nie uzyskali co najmniej bardzo dobrej rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania, mają mniejsze szanse na dostanie się do wybranej szkoły ponadpodstawowej. W przypadku uczniów z niepełnosprawnościami, które wprost przekładają się na ich zachowanie, sprostanie temu kryterium wydaje się poza ich kontrolą. A zatem już na etapie rekrutacji do szkoły ponadpodstawowej ich szanse na dostanie się do wybranej placówki są mniejsze niż uczniów bez tego rodzaju niepełnosprawności.

Ocena z zachowania jest również brana pod uwagę przy udzielaniu stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe. Może być ono przyznane uczniowi, który uzyskał wysoką średnią ocen oraz co najmniej dobrą ocenę zachowania w okresie (semestrze) poprzedzającym okres (semestr), w którym przyznaje się to stypendium. Stypendium za osiągnięcia sportowe może być przyznane uczniowi, który uzyskał wysokie wyniki we współzawodnictwie sportowym na szczeblu co najmniej międzyszkolnym oraz co najmniej dobrą ocenę zachowania w okresie (semestrze) poprzedzającym okres (semestr), w którym przyznaje się to stypendium..

Wnioskodawcy wskazują, że obecny system oceniania nie spełnia wymogu elastyczności. Wydaje się nie odnotowywać zwłaszcza postępów poszczególnych osób, nie motywuje do dalszej pracy oraz nie zapewnia wystarczającej informacji o problemach lub szczególnych uzdolnieniach. 

Samorzecznicy wskazują, że narzędziem pozwalającym na uwzględnienie indywidualnych potrzeb i trudności ucznia oraz umożliwiającym nauczycielom doskonalenie organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej jest ocena opisowa. Z tego względu słusznym kierunkiem dalszej reformy systemu oświaty, zmierzającym do pełnego wdrożenia edukacji włączającej, wydaje się zastąpienie systemu oceniania zachowania opartego o stopnie opisowym modelowaniem postaw prospołecznych, który jest stosowany w klasach I-III szkoły podstawowej.

RPO prosi zatem ministra o stanowisko w sprawie zastąpienia ocen zachowania oceną opisową na każdym etapie edukacyjnym.

Odpowiedź Dariusza Piontkowskiego, sekretarza stanu w MEiN (pełna treść w załączniku)

Ministerstwo Edukacji i Nauki pracuje nad przygotowaniem kompleksowych rozwiązań mających na celu poprawę jakości edukacji dla wszystkich uczniów, z uwzględnieniem zróżnicowania ich potrzeb edukacyjnych, które obejmują m.in. sposób oceny potrzeb dzieci i uczniów oraz planowania, udzielania i oceny efektywności udzielanego wsparcia w oparciu o diagnozę funkcjonalną z wykorzystaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF).

Diagnoza funkcjonalna umożliwi przejście od modelu medycznego opartego na rozpoznaniu medycznym (np. przyporządkowaniu do określonej grupy/rodzaju niepełnosprawności na podstawie rozpoznania lekarskiego i/lub diagnozy psychologicznej i na tej podstawie wnioskowania o potrzebach) na rzecz modelu społecznego, opartego na analizie funkcjonowania dziecka i wynikających z tego potrzeb w zakresie zarówno wsparcia dziecka, jak dostosowania środowiska zewnętrznego poprzez np. zapewnienie warunków nauczania (likwidacja barier architektonicznych, dostosowane miejsce pracy, odpowiednie pomoce dydaktyczne, metody pracy dydaktycznej i wychowawczej itp.). 

Wdrożenie nowego modelu diagnozy umożliwi bardziej trafne planowanie udzielanego wsparcia i sprawniejsze monitorowanie i ocenę jakości udzielanego wsparcia, co przyczyni się do podniesienia efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym z różnymi rodzajami niepełnosprawności, rozumianej nie tylko jako przyrost  wiedzy i umiejętności, ale również przygotowanie do samodzielności w życiu dorosłym i integrację społeczną. (...)

Przepisy ustawy o systemie oświaty umożliwiają stosowanie ocen opisowych - w tym oceny zachowania - również w klasach IV-VIII szkoły podstawowej. Zgodnie z przepisami art. 44i ust. 4 ustawy o systemie oświaty oceny bieżące, śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych oraz śródroczna i roczna ocena klasyfikacyjna ocena zachowania - również w klasach IV-VIII - mogą być ocenami opisowymi, jeśli statut szkoły tak przewiduje. W takim przypadku roczna ocena klasyfikacyjna jest ustalana także według skali określonej w przepisach wydanych na podstawie art. 44zb ustawy. Jedynie oceny końcowe muszą być (art. 44i ust. 6 ustawy) wyrażane wyłącznie w skali, o której mowa wyżej. 

Ocenianie osiągnięć ucznia oraz jego zachowania - zgodnie z art. 44b ust. 5 ww. ustawy - odbywa się w ramach oceniania wewnątrzszkolnego. Szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły.
 
Rozwiązań w sprawie oceniania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi należy zatem poszukiwać na poziomie szkoły i regulować te kwestie w przepisach wewnątrzszkolnych. Pozwoli to dostosować rozwiązania do zróżnicowanych potrzeb uczniów i oczekiwań rodziców wobec szkoły. Podmiotem ważnym w tej sprawie są rady rodziców działające w szkołach i placówkach, zgodnie z przepisami ustawy Prawo oświatowe. Funkcjonują one w ramach struktury organizacyjnej szkoły i w zakresie przyznanych ustawą kompetencji. Rada rodziców może występować do dyrektora i innych organów szkoły lub placówki, organu prowadzącego szkołę lub placówkę oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach dotyczących funkcjonowania szkoły lub placówki. 

Ewentualne wątpliwości dotyczące sposobu oceniania wewnątrzszkolnego powinny być zgłaszane do wychowawcy klasy lub do dyrektora szkoły, który sprawuje w szkole nadzór pedagogiczny. W ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego dyrektor szkoły kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły, a także monitoruje pracę szkoły. W zakresie kompetencji dyrektora szkoły i innych nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze pozostaje obserwowanie, analizowanie i ocena sposobu realizacji procesu edukacyjnego, w tym dostosowanie przez zatrudnionych w szkole nauczycieli wymagań edukacyjnych do indywidulanych potrzeb rozwojowych.

XI.7036.15.2022