Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wszyscy pracownicy Instytutu Pamięci Narodowej przygotowujący książki i artykuły mają przenosić na rzecz IPN wykonywanie zależnego prawa autorskiego
• IPN będzie miał możliwość wprowadzania takich zmian w utworach, które w praktyce będą formą cenzury - wskazuje wnioskodawca w piśmie do RPO
• Autor ma zaś ponosić odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych, praw autorskich i pokrewnych osób trzecich; zobowiązuje się też do zaspokojenia roszczeń, w tym finansowych

Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk prosi o stanowisko prezesa Instytutu Pamięci Narodowej Karola Nawrockiego. 
 
Do Biura RPO wpłynął wniosek dotyczący nowych formularzy umów dotyczących przeniesienia na rzecz IPN wyłącznego prawa zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego. Do ich podpisywania mają być zobowiązani wszyscy pracownicy IPN przygotowujący książki i artykuły w ramach pracy w Instytucie.

Zgodnie z § 3 ust. 2 formularza umowy, z chwilą zawarcia umowy autor upoważnia IPN do wyłącznego wykonywania w jego imieniu autorskich praw osobistych oraz zobowiązuje się do nieodwoływania upoważnienia w zakresie:

1. decydowania o oznaczaniu utworu nazwiskiem lub pseudonimem autora albo do udostępniania go anonimowo;
2. wprowadzania wszelkich zmian w utworze, polegających w szczególności na poprawkach redakcyjnych oraz merytorycznych, aktualizacji faktów, uzupełnień o nowe istotne informacji bądź skróty oraz włączania ich w całości lub we fragmentach do innych utworów;
3. ingerowania w treść i formę utworu;
4. decydowania o pierwszym udostepnieniu utworu publiczności;
5. sprawowania nadzoru nad wykorzystaniem utworu.

Zgodnie z § 2 ust. 2 i 3 umowy, autor ponosi odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych oraz praw autorskich i pokrewnych osób trzecich dokonane w związku z wykorzystywaniem utworu przez IPN. W przypadku roszczeń przeciwko IPN autor zobowiązuje się do ich całkowitego zaspokojenia oraz do zwolnienia IPN od świadczeń.

Autor zobowiązuje się także do podjęcia na żądanie IPN wszelkich działań prawnych zapewniających należytą ochronę IPN przed roszczeniami osób trzecich. Zobowiązuje się też wejść do procesu w miejsce IPN a gdyby nie było to możliwe, do przystąpienia do procesu po stronie IPN. Autor zobowiązuje się ponadto do pokrycia wszelkich ewentualnych odszkodowań i kosztów obrony poniesionych przez IPN.

Wątpliwości wnioskodawcy budzi szczególnie fakt, że IPN będzie miał prawo do wprowadzania w utworze poprawek merytorycznych, dokonywania aktualizacji faktów czy uzupełnień o nowe istotne informacji bądź skróty, a także wprowadzania innych ingerencji w formę i treść utworu.

Wnioskodawca obawia się, że takie sformułowanie umowy, która wyklucza także odwołanie zgody autora, może narażać autora na odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych oraz praw autorskich i pokrewnych osób trzecich dokonane w związku z wykorzystywaniem utworu przez IPN - w sytuacji, gdy naruszenie dóbr nastąpiło w wyniku ingerencji IPN w tekst.

Według wnioskodawcy postanowienia umowy mogą prowadzić do niepublikowania przez IPN wyników badań naukowych autorów w sytuacji uznania danej publikacji za niewygodną czy „niesłuszną". Wnioskodawca wskazuje, że IPN będzie miał możliwość wprowadzania także takich zmian w utworach, które w praktyce będą stanowić formę cenzury.

Zgodnie z art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1. autorstwa utworu;
2. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3. nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4. decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności; 
5. nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

W literaturze dopuszcza się zawieranie umów, których przedmiotem jest określenie zasad wykonywania osobistych praw autorskich w ten sposób, że autor obowiązuje się do niewykonywania określonych osobistych praw autorskich oraz upoważnia do wykonywania w jego imieniu autorskich praw osobistych określony inny podmiot.

Jednocześnie jednak zaznacza się, że choć zgoda dotycząca naruszenia autorskich praw osobistych nie musi być tak skonkretyzowana jak w przypadku zgody dotyczącej innych dóbr osobistych, to jednak nie może mieć charakteru blankietowego. Dostrzega się także i to, że cechą tej zgody jest istnienie pewnego stanu zaufania między stronami umowy.

W umowie nie przewidziano żadnych ograniczeń w zakresie możliwości ingerencji IPN w treść i formę utworu. Określony w § 3 ust. 2 pkt 2 umowy zakres możliwych zmian, mając na uwadze także punkt kolejny umowy, należy odczytywać jedynie jako przykład ingerencji w utwór, a nie wyczerpujące określenie zakresu takiej ingerencji. W tym stanie Rzecznik dostrzega przyczyny, dla których umowa w takim kształcie może rodzić  obawy wnioskodawcy. 

Wniosek do RPO może wskazywać na brak niezbędnego dla dobrowolnego zawarcia umowy zaufania wnioskodawcy względem IPN, czego przejawem są jego obawy co do możliwości wykorzystania umowy jako narzędzia cenzurowania wyników badań.

ZRPO Stanisław Trociuk zwraca się do IPN o stanowisko, zwłaszcza o wskazanie, czy dostrzega potrzebę zmian w formularzu umowy, które precyzowałyby w wyższym stopniu zakres upoważnienia do wykonywania w imieniu autora utworu autorskich praw osobistych. Chodziłoby także o wyszczególnienie, że autor nie odpowiada za naruszenie dóbr osobistych oraz praw autorskich i pokrewnych osób trzecich dokonane w związku z wykorzystywaniem utworu przez IPN, w sytuacji, gdy naruszenie jest wynikiem ingerencji w utwór innych osób niż autor.

VII.713.1.2024