Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nadal aktualne pozostają problemy braku dostępności wyborów i trudności w korzystaniu z praw wyborczych przez obywateli z niepełnosprawnościami - podkreśla Rzecznik Praw Obywatelskich
• Szczególnym wyzwaniem jest zapewnienie dostępności osobom z niepełnosprawnością słuchu, wzroku oraz z niepełnosprawnością intelektualną
• Osoby głuche wskazują, że jedną z podstawowych trudności w okresie przedwyborczym jest brak tłumaczenia na język migowy materiałów wyborczych poszczególnych komitetów  
• Pożądane byłoby opatrywanie takich audycji tłumaczeniem na język migowy już na etapie ich tworzenia

O podjęcie działań dla zwiększenia dostępności informacji przekazywanych w mediach, zwłaszcza dla wyborców z niepełnosprawnością słuchu, Marcin Wiącek występuje do przewodniczącego Państwowej Komisji Wyborczej Sylwestra Marciniaka oraz przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Macieja Świrskiego.

Dostępność wyborów dla osób z niepełnosprawnościami jest od wielu lat przedmiotem działań RPO, który wykonuje również zadania organu monitorującego wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Mimo wysiłków właściwych organów problemy braku dostępności wyborów i trudności w korzystaniu z praw wyborczych przez tę grupę obywateli pozostają aktualne.

Pismo do PKW

Osoby z niepełnosprawnościami wskazują, że mają trudności z uzyskaniem wiedzy o zasadach procesu wyborczego, sposobie oddania głosu czy katalogu udogodnień dla nich z Kodeksu Wyborczego. Konieczne wydaje się wprowadzenie rozwiązań, które umożliwiłyby przekazywanie takich informacji. Z wniosków kierowanych do RPO wynika, że informacje z mediów lub Internetu niejednokrotnie nie są dostępne. Szczególnym wyzwaniem jest zapewnienie dostępności osobom z niepełnosprawnością słuchu, wzroku oraz niepełnosprawnością intelektualną.

RPO zwraca się, aby PKW brała pod uwagę konieczność zapewnienia jak najszerszej dostępności informacyjno-komunikacyjnej. Chodzi o wszelkie treści publikowane na stronie internetowej PKW, w mediach czy innej aktywności propagującej wiedzę na temat wyborów.

Środowisko głuchych szczególną uwagę zwraca na potrzebę tłumaczenia na Polski Język Migowy (PJM). RPO podkreśla potrzebę uwzględnienia zróżnicowania tej grupy. Wśród osób słabosłyszących i głuchych są zarówno osoby, które posługują się językiem migowym (głównie PJM), ale i takie, które zupełnie go nie znają. Dla niektórych osób z niepełnosprawnością słuchu język polski jest w pewnym stopniu znany, ale istnieje duża grupa, dla której jest to język zupełnie obcy. W związku z tym, tłumaczenie na PJM i napisy w języku polskim powinny być stosowane jednocześnie.

A postać tłumacza kadrowana od pasa w górę nie powinna być mniejsza niż 1/8 wielkości ekranu. Jeśli jest mniejsza, odbiór treści jest utrudniony, a praktycznie niemożliwy dla osób starszych i słabowidzących.  Wizerunek tłumacza nie powinien być zakrywany przez tzw. paski informacyjne. 

RPO postuluje również wprowadzenie tłumaczenia zgodnie ze światowymi standardami, tj. w formie zespołowej pracy tłumaczy, w której każdy z nich dokonuje translacji nie dłużej niż przez 15-20 minut. Wraz z upływem czasu jakość tłumaczenia spada wobec zmęczenia osoby tłumaczącej.  Instytut Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego przygotował publikację pt. „Wytyczne na czas kryzysu w sprawie sposobu realizacji i jakości tłumaczeń na język migowy w utworach audiowizualnych". W syntetyczny sposób przedstawia ona charakterystykę wysokiej jakości tłumaczenia na język migowy. Wskazano, że podczas konferencji prasowych i wydarzeń na żywo tłumacz  powinien stać obok przemawiającego. Zalecenie to może być również wykorzystane przy debatach.

Wskazane byłoby również przeanalizowanie treści na stronie internetowej PKW pod kątem możliwości skorzystania przez osoby niewidome z audiodeskrypcji.

Jak podkreślano w debacie BRPO z 29 marca 2023 r. „Wybory dostępne dla wszystkich?", kolejną grupą ze znacznymi trudnościami w dotarciu do zrozumiałych informacji są osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Najlepszym rozwiązaniem  byłoby umieszczenie treści dotyczących praw i udogodnień dla wyborców w formie tekstu łatwego do czytania i rozumienia. Język prawny nie jest wszak jasny dla szerokiego grona odbiorców. Tekst łatwy do czytania i rozumienia należy odróżnić od opracowań w języku prostym. Prosty język to standard zalecany wszystkim instytucjom zwracającym się do szerokiego grona odbiorców. 

Istotnym udogodnieniem byłoby tłumaczenie na PJM, czy też sformułowanie w tekście łatwym do czytania i rozumienia instrukcji głosowania. Punktem kulminacyjnym procesu wyborczego jest oddanie przez obywatela ważnego głosu. Istotne jest zapewnienie, że każdy będzie w stanie to zrobić.

PKW ma wiele narzędzi, którymi może oddziaływać na podmioty uczestniczące w procesie wyborczym w celu zwracania uwagi na poprawę dostępności. RPO prosi zatem przewodniczącego PKW o uwzględnianie we wspomnianych aktach kwestii dostępności i zwrócenie w nich uwagi na następujące zalecenia:

• opatrywanie materiałów wyborczych tworzonych przez komitety wyborcze tłumaczeniem na język migowy już na etapie ich tworzenia;
• zapewniania tłumaczenia na język migowy debat pomiędzy przedstawicielami komitetów wyborczych;
• stosowanie napisów obok tłumaczenia na język migowy jako rozwiązania skierowanego do odrębnego grona adresatów.

RPO zwraca się do Przewodniczącego PKW  o analizę opisanych kwestii, ustosunkowanie się do nich i poinformowanie o działaniach zmierzających do zapewnienia jak najszerszej dostępności informacji o prawach i udogodnieniach dla wyborców z niepełnosprawnościami.

Wystąpienie do KRRiT 

W związku ze zbliżającymi się wyborami do Sejmu i Senatu konieczne wydaje się zastosowanie rozwiązań, które umożliwią przekazywanie informacji dotyczących osób kandydujących, ich poglądów i prezentowanych programów w sposób możliwie najbardziej dostępny. Szczególnym wyzwaniem jest zapewnienie dostępności tych informacji osobom głuchym.

Wskazują oni, że jedną z podstawowych trudności, jakie napotykają w okresie przedwyborczym, jest brak tłumaczenia na język migowy materiałów wyborczych tworzonych przez komitety wyborcze. Tłumaczenie przez nadawcę m.in. spotów wyborczych na język migowy jest uznawane przez szereg podmiotów administracji publicznej za zbyt daleko idącą ingerencję w ich treść ze względu na możliwość przedstawienia danego materiału w sposób niezgodny z zamysłem autorów. W konsekwencji w większości nie są one opatrywane tą formą udogodnienia. Rozumiejąc dbałość o rzetelność, bezstronność i równe szanse wszystkich kandydatów, pożądanym rozwiązaniem byłoby opatrywanie audycji tłumaczeniem na język migowy już na etapie ich tworzenia.

Zgodnie z art. 117 § 6 pkt 4 Kodeksu wyborczego KRRiT określa w drodze rozporządzenia m.in. sposób przygotowania i emisji audycji wyborczych, który uwzględniać ma również powszechną dostępność audycji wyborczych. KRRiT ma zatem kompetencje, by oddziaływać na autorów audycji wyborczych w celu zachęcenia ich do uwzględnienia potrzeb wyborców z niepełnosprawnością słuchu przy tworzeniu materiałów publikowanych później w mediach.

Kolejną istotną kwestią są tłumaczenia na PJM debat prowadzonych między reprezentującymi komitety wyborcze. Jest to czasem jedyne źródło wiedzy, z którego głusi wyborcy mogą czerpać informacje na temat kandydatów  i ich programów. Jak wynika z doświadczeń m.in. wyborów prezydenckich z 2020 r. nadal część z nich pozostaje niedostępna ze względu na całkowity brak tłumaczenia na PJM lub ze względu na jego niewłaściwą jakość.

Zgodnie z art. 120 § 1 Kodeksu wyborczego Telewizja Polska Spółka Akcyjna ma obowiązek przeprowadzenia debat pomiędzy przedstawicielami komitetów wyborczych w wyborach do Sejmu, które zarejestrowały swoje listy kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych. Natomiast również w tym przypadku Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest uprawniona do wydania rozporządzenia, w którym wskazuje m.in. zasady i tryb przeprowadzenia tych debat. Za pomocą tego narzędzia KRRiT może oddziaływać m.in. na nadawcę publicznego, by uwzględnił potrzebę dotarcia również do adresatów ze szczególnymi potrzebami i zapewnił usługę tłumacza języka migowego.

W debacie BRPO „Wybory dostępne dla wszystkich(?)" postulowano, by oprócz opatrywania transmisji tłumaczeniem, w razie możliwości zapewniać obecność tłumacza. Rozwiązaniem rekomendowanym przez środowisko osób z niepełnosprawnościami jest także zachęcanie komitetów wyborczych, by każdy z uczestników udawał się na debatę wraz z osobistym tłumaczem - dzięki temu podczas dynamicznej dyskusji możliwe będzie zrozumienie, od kogo pochodzi dana wypowiedź.

RPO zwraca uwagę na zjawisko tzw. fikcyjnej dostępności. To sytuacja, gdy osobom z niepełnosprawnościami udostępniane są udogodnienia, jednak ich forma powoduje, że poziom dostępności w praktyce wcale się nie zwiększa. Tłumaczenie na język migowy będzie zatem spełniać cel, jakim jest dotarcie ze zrozumiałą informacją do osoby głuchej wyłącznie jeśli będzie przeprowadzone we właściwy sposób.

Od 1 listopada 2021 r. do zadań KRRiT należy prowadzenie punktu kontaktowego w celu dostarczania informacji i odbierania skarg w kwestiach związanych z dostępnością usług medialnych dla osób z niepełnosprawnościami wzroku oraz osób z niepełnosprawnościami słuchu. W ocenie RPO punkt może stać się narzędziem do monitorowania jakości zapewnianych udogodnień i kierunku potrzebnych zmian, również w kontekście wyspecjalizowania tłumaczy PJM.

Nie każdy głuchy porozumiewa się w pisanym języku polskim, jak i nie każdy zna PJM.  Tłumaczenie na język migowy oraz napisy stanowią rozwiązania dla dwóch różnych grup adresatów i nie można stosować ich zamiennie. KRRiT podkreśliła tę kwestię w stanowisku z 30 marca 2021 r. w sprawie jakości i sposobu realizacji tłumaczenia na język migowy w utworach audiowizualnych, wskazując że „napisy dla niesłyszących nie stanowią zatem alternatywnego rozwiązania wobec tłumaczenia na język migowy". 

Niemniej jednak w rozporządzeniu KRRiT z 13 kwietnia 2022 r. ws. udogodnień dla osób z niepełnosprawnościami w programach telewizyjnych zastosowano spójnik „lub" pozwalający stosować wyłącznie jedno z tych udogodnień. 

RPO poddaje pod rozwagę ponowne pochylenie się nad rozporządzeniem bądź uregulowanie zasad materiałów związanych z wyborami jako treści szczególnie istotnych dla społeczeństwa. Zapewnienie dostępności dla osób głuchych i słabosłyszących audycji wyborczych i debat kandydatów  - w tym zadbanie o ich tłumaczenie na język migowy o odpowiedniej jakości wraz z opatrzeniem ich napisami w czasie rzeczywistym - wpisuje się w realizację interesu publicznego, prawa do pozyskiwania informacji na zasadzie równości z innymi osobami oraz realizacji czynnego prawa wyborczego wyborców z niepełnosprawnościami.

Marcin Wiącek prosi Macieja Świrskiego o analizę tych kwestii, ustosunkowanie się do nich oraz poinformowanie o działaniach zmierzających do zapewnienia jak najszerszej dostępności informacyjno-komunikacyjnej wyborcom z niepełnosprawnością słuchu.

XI.602.1.2023