Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dramatyczne warunki socjalno-bytowe mniejszości romskiej  w Maszkowicach (gmina Łącko) i w Koszarach (gmina Limanowa) wciąż się nie poprawiły. 
• Konieczne są kolejne próby przekonywania władz samorządowych do pilnego przyjęcia kompleksowych planów rewitalizacji tych osiedli
• Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do MSWiA, m.in. proponując ministrowi spotkanie w tej sprawie
• AKTUALIZACJA: Sytuacji na osiedlu romskim w Maszkowicach poświęcone było posiedzenie sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, które odbyło się 30 sierpnia 2023 r. W posiedzeniu wzięli udział przedstawiciele RPO

- Wierzę, że przezwyciężenie trwającego od lat impasu byłoby możliwe przy osobistym zaangażowaniu Pana Ministra i zaoferowaniu gminom Łącko i Limanowa dodatkowego wsparcia ze strony administracji centralnej – pisze Marcin Wicek do ministra Mariusza Kamińskiego.

Sytuacja osiedli bez zmian 

RPO od dawna monitoruje sprawę warunków socjalno-bytowych Romów i Romni w Małopolsce. Mimo wieloletnich starań nadal nie poprawiły się dramatyczne warunki socjalno-bytowe mniejszości romskiej  w Maszkowicach (gmina Łącko) i w Koszarach (gmina Limanowa). W ostatnich latach nie udało się doprowadzić do przyjęcia przez Gminę Łącko planu kompleksowej rewitalizacji osiedla w Maszkowicach ani do sporządzenia przez Gminę Limanowa diagnozy społecznej - podstawy dalszych działań dla poprawy sytuacji. 

W kwietniu 2023 r. przedstawiciele BRPO wraz z Zastępcą RPO wizytowali oba osiedla. Głównymi problemami są tam niegodne warunki życia i brak wystarczających działań władz samorządowych.

Obecnie liczbę stałych mieszkańców osiedla w Maszkowicach szacuje się na ok. 230 osób (ewidencja meldunkowa mówi o 225 osobach). Nadal żyją oni w warunkach, które nie tylko są uwłaczające, ale realnie zagrażają  życiu i zdrowiu mieszkańców. Większość żyje w niewielkich izbach wykonanych własnoręcznie z przypadkowych materiałów, bez zachowania zasad bezpieczeństwa konstrukcji, gdzie nie ma dostępu do bieżącej wody ani toalety. Domy ogrzewane są węglem, a  instalacja nie jest ani szczelna, ani bezpieczna. W większości domów jest grzyb. Przekłada się to na stan zdrowia mieszkańców, większość cierpi na przewlekłe choroby.

Mieszkańcy informowali przedstawicieli Biura RPO, że gmina prowadzi inwestycje i prace remontowe jedynie w sytuacjach dramatycznych, gdy dochodzi do trwałego zniszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania. Ostatnia poważna inwestycja, w której ramach posadowiono dwa nowe kontenery mieszkalne, miała miejsce w 2021 r. po zawaleniu się jednego z budynków. W styczniu 2022 r. w osiedlu wybuchł pożar, w którym dom straciła jedna z mieszkanek wraz z trójką dzieci. Władze gminy co najmniej do dnia wizyty  BRPO nie podjęły działań dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych poszkodowanych.

Trudne warunki socjalno-bytowe wpływają także na wykluczenie Romów i Romni z rynku pracy. Mierzą się oni z dyskryminacją ze strony pracodawców powodowaną przynależnością do mniejszości etnicznej, a także uprzedzeniami wynikającymi z ich trudnej sytuacji materialnej. W wielu przypadkach jedynym realnym pracodawcą pozostaje gmina i jej jednostki komunalne, oferujące prace interwencyjne czy porządkowe, które mają jednak charakter dorywczy. W efekcie większość osób jest  uzależniona od świadczeń systemu pomocy społecznej. Umożliwia to przetrwanie, ale nie rzeczywistą zmianę położenia.

Wójt Gminy Łącko podjął szereg działań dla uregulowania statusu prawnego gruntu osiedla, co umożliwi poprawę sytuacji. Mieszkańcy Maszkowic doceniają także zapewniony przez gminę ze środków z Programu integracji społecznej i obywatelskiej Romów w Polsce na lata 2021-2030 transport uczniów i uczennic do szkoły oraz działalność świetlicy, również finansowanej z Programu. Jest ona jednym z niewielu miejscu, gdzie uczniowie mogą w dobrych warunkach odrabiać lekcje. Dodatkowo gmina ma organizować wydarzenia edukacyjno-integracyjne.

Analogiczne problemy dotyczą mieszkańców osiedla w Koszarach, gdzie  żyje ok. 120 osób. Większość zajmuje samowole budowlane, zbudowane przez nich z przypadkowych materiałów.  Są one w dramatycznym stanie, nie są ocieplone ani otynkowane. Wójt Gminy Limanowa niechętnie ubiega się o środki na ich remont z Programu romskiego. Uzasadnia to nieuregulowanym stanem prawnym budynków oraz sprzeciwem społeczności większościowej.

Blok wielorodzinny - jedna z niewielu zalegalizowanych na osiedlu budowli - powstał tam w latach 60. i wymaga pilnego remontu. Mieszkańcy narzekają na wilgoć i grzyb. Władze gminy  podejmują starania by to poprawić -  w br. Gmina Limanowa otrzymała na to 20 tys. zł dofinansowania z Programu romskiego.

Rynek pracy w gminie Limanowa jest ograniczony i większość mieszkańców ma trudności w znalezieniu pracy. Dotyka to zwłaszcza Romów i Romni mierzących się z uprzedzeniami ze lokalnej społeczności. Podczas wizytacji wielu mieszkańców sygnalizowało, że częstą przyczyną odmowy zatrudnienia jest ich pochodzenie. Większość jest uzależniona od świadczeń pomocy społecznej. Władze samorządowe dostrzegają problem wykluczenia na rynku pracy - w br. gmina Limanowa otrzymała 50 tys. zł dofinansowania z Programu romskiego na integrację osób pochodzenia romskiego poprzez podjęcie zatrudnienia.

Wójt Gminy, tak jak i władze Łącka, uzasadnia brak inicjatywy w zakresie trwałej poprawy sytuacji mieszkańców osiedla w Koszarach sprzeciwem społeczności większościowej oraz bezczynnością samych Romów.  Prowadzi to do impasu trwającego już wiele lat.

Brak realnej pomocy ze strony organów władzy publicznej sprawia, że mieszkańcy obu osiedli są bezradni wobec wielopokoleniowego doświadczenia biedy, dyskryminacji i wykluczenia. Prowadzi to do pogłębienia negatywnych stereotypów wśród mieszkańców, w tym potencjalnych pracodawców. 

Władze samorządowe stoją na stanowisku, że aby uzyskać pomoc, Romowie i Romni powinni wykazać się aktywnością na rzecz poprawy  sytuacji życiowej, np. poprzez podjęcie pracy. Jednak nie wydarzy się to samoistnie - konieczne jest wdrożenie przez władze samorządowe strategii wielopłaszczyznowego wsparcia społeczności romskiej. W tym zakresie obie gminy potrzebują wsparcia administracji centralnej.

A to nie brak środków finansowych jest głównym powodem dramatycznej sytuacji osiedli. Środki takie istnieją dzięki rządowemu Programowi romskiemu. Mimo widocznego zaangażowania MSWiA w jego opracowanie i wdrożenie, nie jest on jednak pozbawiony wad.

Co trzeba by zrobić

Dramatyczne warunki socjalno-bytowe Romów i Romni wymagają szeroko zakrojonych inwestycji remontowo - budowlanych, a jedynym podmiotem uprawnionym do ich przeprowadzenia i ubiegania się o dofinansowanie z Programu romskiego jest samorząd terytorialny. Brak kompleksowego planu rewitalizacji osiedli  powoduje, że nawet gdy władze samorządowe realizują inwestycje remontowo-budowlane, to mają one charakter doraźny i wybiórczy. Dla rzeczywistej zmiany konieczne wydaje się podjęcie działań nadzwyczajnych, które doprowadziłyby do przyjęcia przez gminy Łącko i Limanowa planów kompleksowej rewitalizacji osiedli.

Jak pokazuje przykład Ochotnicy Górnej lokalne władze samorządowe mają możliwość realnej poprawy warunków na osiedlach romskich. W Ochotnicy Górnej część społeczności romskiej mieszka w wielorodzinnym bloku wybudowanym m.in. ze środków z Programu romskiego i oddanym do użytku w 2007 r. oraz w kilku domach. Doprowadzono tam do rzeczywistej poprawy standardu życia przynajmniej części lokalnej społeczności romskiej. 

Wydaje się, że nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby władze samorządowe Łącko i Limanowej - w porozumieniu z przedstawicielami lokalnych społeczności romskich i przy wsparciu MSWiA -  zaplanowały podobne inwestycje.

Prace nad przygotowaniem planu rewitalizacji osiedla w Maszkowicach kilka lat temu były na zaawansowanym etapie. Powołano Zespół ds. rozwiązywania problemów mieszkaniowych i sytuacji społeczno-bytowej mniejszości romskiej w Maszkowicach. Wójt Gminy Łącko dotychczas nie zdecydował się na wdrożenie planu rewitalizacji. Wójt Gminy Limanowa jak dotąd nie podjął działań dla przygotowania ekspertyzy dotyczącej  sytuacji społeczności romskiej na osiedlu w Koszarach. Szczegółowa wiedza dotycząca sytuacji Romów i Romni jest pierwszym i koniecznym  krokiem w celu opracowania i wdrożenia wielopłaszczyznowej strategii mającej doprowadzić do poprawy standardu życia.

Według RPO nie tylko nadal istnieje przestrzeń do rozmów z władzami samorządowymi gmin Łącko i Limanowa, ale wręcz konieczne jest podejmowanie kolejnych prób przekonywania władz samorządowych o pilnej potrzebie przyjęcia kompleksowych planów rewitalizacji osiedli.

- Wierzę, że w przypadku zapewnienia dodatkowego wsparcia ze strony Ministerstwa władze gminy Łącko i gminy Limanowa podejmą wielopłaszczyznowe działania mające na celu trwałą poprawę standardu życiowego Romów i Romni oraz pełne włączenie tej grupy w życie społeczne – podkreśla Marcin Wiącek.

Dlatego zwraca się do Ministra o odniesienie się do tych kwestii oraz o  informację o podjętych i planowanych działaniach resortu dla poprawy dramatycznej sytuacji bytowej mieszkańców osiedli. Ponadto RPO proponuje Ministrowi spotkanie dla omówienia  rozwiązań, które mogłyby na to pozwolić.

XI.816.27.2023