Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dramatyczne warunki socjalno-bytowe mniejszości romskiej  w Maszkowicach (gmina Łącko) i w Koszarach (gmina Limanowa) wciąż się nie poprawiły. 
• Konieczne są kolejne próby przekonywania władz samorządowych do pilnego przyjęcia kompleksowych planów rewitalizacji tych osiedli
• Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do MSWiA, m.in. proponując ministrowi spotkanie w tej sprawie
• AKTUALIZACJA: Sytuacji na osiedlu romskim w Maszkowicach poświęcone było posiedzenie sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, które odbyło się 30 sierpnia 2023 r. W posiedzeniu wzięli udział przedstawiciele RPO
• AKTUALIZACJA2:  Przedstawiając działania w sprawie, podsekretarz stanu w MSWiA Błażej Poboży zaprasza RPO na spotkanie dla omówienia potencjalnych rozwiązań, które mogłyby pozwolić na poprawę warunków socjalno-bytowych mieszkańców osiedli

- Wierzę, że przezwyciężenie trwającego od lat impasu byłoby możliwe przy osobistym zaangażowaniu Pana Ministra i zaoferowaniu gminom Łącko i Limanowa dodatkowego wsparcia ze strony administracji centralnej – pisze Marcin Wicek do ministra Mariusza Kamińskiego.

Sytuacja osiedli bez zmian 

RPO od dawna monitoruje sprawę warunków socjalno-bytowych Romów i Romni w Małopolsce. Mimo wieloletnich starań nadal nie poprawiły się dramatyczne warunki socjalno-bytowe mniejszości romskiej  w Maszkowicach (gmina Łącko) i w Koszarach (gmina Limanowa). W ostatnich latach nie udało się doprowadzić do przyjęcia przez Gminę Łącko planu kompleksowej rewitalizacji osiedla w Maszkowicach ani do sporządzenia przez Gminę Limanowa diagnozy społecznej - podstawy dalszych działań dla poprawy sytuacji. 

W kwietniu 2023 r. przedstawiciele BRPO wraz z Zastępcą RPO wizytowali oba osiedla. Głównymi problemami są tam niegodne warunki życia i brak wystarczających działań władz samorządowych.

Obecnie liczbę stałych mieszkańców osiedla w Maszkowicach szacuje się na ok. 230 osób (ewidencja meldunkowa mówi o 225 osobach). Nadal żyją oni w warunkach, które nie tylko są uwłaczające, ale realnie zagrażają  życiu i zdrowiu mieszkańców. Większość żyje w niewielkich izbach wykonanych własnoręcznie z przypadkowych materiałów, bez zachowania zasad bezpieczeństwa konstrukcji, gdzie nie ma dostępu do bieżącej wody ani toalety. Domy ogrzewane są węglem, a  instalacja nie jest ani szczelna, ani bezpieczna. W większości domów jest grzyb. Przekłada się to na stan zdrowia mieszkańców, większość cierpi na przewlekłe choroby.

Mieszkańcy informowali przedstawicieli Biura RPO, że gmina prowadzi inwestycje i prace remontowe jedynie w sytuacjach dramatycznych, gdy dochodzi do trwałego zniszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania. Ostatnia poważna inwestycja, w której ramach posadowiono dwa nowe kontenery mieszkalne, miała miejsce w 2021 r. po zawaleniu się jednego z budynków. W styczniu 2022 r. w osiedlu wybuchł pożar, w którym dom straciła jedna z mieszkanek wraz z trójką dzieci. Władze gminy co najmniej do dnia wizyty  BRPO nie podjęły działań dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych poszkodowanych.

Trudne warunki socjalno-bytowe wpływają także na wykluczenie Romów i Romni z rynku pracy. Mierzą się oni z dyskryminacją ze strony pracodawców powodowaną przynależnością do mniejszości etnicznej, a także uprzedzeniami wynikającymi z ich trudnej sytuacji materialnej. W wielu przypadkach jedynym realnym pracodawcą pozostaje gmina i jej jednostki komunalne, oferujące prace interwencyjne czy porządkowe, które mają jednak charakter dorywczy. W efekcie większość osób jest  uzależniona od świadczeń systemu pomocy społecznej. Umożliwia to przetrwanie, ale nie rzeczywistą zmianę położenia.

Wójt Gminy Łącko podjął szereg działań dla uregulowania statusu prawnego gruntu osiedla, co umożliwi poprawę sytuacji. Mieszkańcy Maszkowic doceniają także zapewniony przez gminę ze środków z Programu integracji społecznej i obywatelskiej Romów w Polsce na lata 2021-2030 transport uczniów i uczennic do szkoły oraz działalność świetlicy, również finansowanej z Programu. Jest ona jednym z niewielu miejscu, gdzie uczniowie mogą w dobrych warunkach odrabiać lekcje. Dodatkowo gmina ma organizować wydarzenia edukacyjno-integracyjne.

Analogiczne problemy dotyczą mieszkańców osiedla w Koszarach, gdzie  żyje ok. 120 osób. Większość zajmuje samowole budowlane, zbudowane przez nich z przypadkowych materiałów.  Są one w dramatycznym stanie, nie są ocieplone ani otynkowane. Wójt Gminy Limanowa niechętnie ubiega się o środki na ich remont z Programu romskiego. Uzasadnia to nieuregulowanym stanem prawnym budynków oraz sprzeciwem społeczności większościowej.

Blok wielorodzinny - jedna z niewielu zalegalizowanych na osiedlu budowli - powstał tam w latach 60. i wymaga pilnego remontu. Mieszkańcy narzekają na wilgoć i grzyb. Władze gminy  podejmują starania by to poprawić -  w br. Gmina Limanowa otrzymała na to 20 tys. zł dofinansowania z Programu romskiego.

Rynek pracy w gminie Limanowa jest ograniczony i większość mieszkańców ma trudności w znalezieniu pracy. Dotyka to zwłaszcza Romów i Romni mierzących się z uprzedzeniami ze lokalnej społeczności. Podczas wizytacji wielu mieszkańców sygnalizowało, że częstą przyczyną odmowy zatrudnienia jest ich pochodzenie. Większość jest uzależniona od świadczeń pomocy społecznej. Władze samorządowe dostrzegają problem wykluczenia na rynku pracy - w br. gmina Limanowa otrzymała 50 tys. zł dofinansowania z Programu romskiego na integrację osób pochodzenia romskiego poprzez podjęcie zatrudnienia.

Wójt Gminy, tak jak i władze Łącka, uzasadnia brak inicjatywy w zakresie trwałej poprawy sytuacji mieszkańców osiedla w Koszarach sprzeciwem społeczności większościowej oraz bezczynnością samych Romów.  Prowadzi to do impasu trwającego już wiele lat.

Brak realnej pomocy ze strony organów władzy publicznej sprawia, że mieszkańcy obu osiedli są bezradni wobec wielopokoleniowego doświadczenia biedy, dyskryminacji i wykluczenia. Prowadzi to do pogłębienia negatywnych stereotypów wśród mieszkańców, w tym potencjalnych pracodawców. 

Władze samorządowe stoją na stanowisku, że aby uzyskać pomoc, Romowie i Romni powinni wykazać się aktywnością na rzecz poprawy  sytuacji życiowej, np. poprzez podjęcie pracy. Jednak nie wydarzy się to samoistnie - konieczne jest wdrożenie przez władze samorządowe strategii wielopłaszczyznowego wsparcia społeczności romskiej. W tym zakresie obie gminy potrzebują wsparcia administracji centralnej.

A to nie brak środków finansowych jest głównym powodem dramatycznej sytuacji osiedli. Środki takie istnieją dzięki rządowemu Programowi romskiemu. Mimo widocznego zaangażowania MSWiA w jego opracowanie i wdrożenie, nie jest on jednak pozbawiony wad.

Co trzeba by zrobić

Dramatyczne warunki socjalno-bytowe Romów i Romni wymagają szeroko zakrojonych inwestycji remontowo - budowlanych, a jedynym podmiotem uprawnionym do ich przeprowadzenia i ubiegania się o dofinansowanie z Programu romskiego jest samorząd terytorialny. Brak kompleksowego planu rewitalizacji osiedli  powoduje, że nawet gdy władze samorządowe realizują inwestycje remontowo-budowlane, to mają one charakter doraźny i wybiórczy. Dla rzeczywistej zmiany konieczne wydaje się podjęcie działań nadzwyczajnych, które doprowadziłyby do przyjęcia przez gminy Łącko i Limanowa planów kompleksowej rewitalizacji osiedli.

Jak pokazuje przykład Ochotnicy Górnej lokalne władze samorządowe mają możliwość realnej poprawy warunków na osiedlach romskich. W Ochotnicy Górnej część społeczności romskiej mieszka w wielorodzinnym bloku wybudowanym m.in. ze środków z Programu romskiego i oddanym do użytku w 2007 r. oraz w kilku domach. Doprowadzono tam do rzeczywistej poprawy standardu życia przynajmniej części lokalnej społeczności romskiej. 

Wydaje się, że nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby władze samorządowe Łącko i Limanowej - w porozumieniu z przedstawicielami lokalnych społeczności romskich i przy wsparciu MSWiA -  zaplanowały podobne inwestycje.

Prace nad przygotowaniem planu rewitalizacji osiedla w Maszkowicach kilka lat temu były na zaawansowanym etapie. Powołano Zespół ds. rozwiązywania problemów mieszkaniowych i sytuacji społeczno-bytowej mniejszości romskiej w Maszkowicach. Wójt Gminy Łącko dotychczas nie zdecydował się na wdrożenie planu rewitalizacji. Wójt Gminy Limanowa jak dotąd nie podjął działań dla przygotowania ekspertyzy dotyczącej  sytuacji społeczności romskiej na osiedlu w Koszarach. Szczegółowa wiedza dotycząca sytuacji Romów i Romni jest pierwszym i koniecznym  krokiem w celu opracowania i wdrożenia wielopłaszczyznowej strategii mającej doprowadzić do poprawy standardu życia.

Według RPO nie tylko nadal istnieje przestrzeń do rozmów z władzami samorządowymi gmin Łącko i Limanowa, ale wręcz konieczne jest podejmowanie kolejnych prób przekonywania władz samorządowych o pilnej potrzebie przyjęcia kompleksowych planów rewitalizacji osiedli.

- Wierzę, że w przypadku zapewnienia dodatkowego wsparcia ze strony Ministerstwa władze gminy Łącko i gminy Limanowa podejmą wielopłaszczyznowe działania mające na celu trwałą poprawę standardu życiowego Romów i Romni oraz pełne włączenie tej grupy w życie społeczne – podkreśla Marcin Wiącek.

Dlatego zwraca się do Ministra o odniesienie się do tych kwestii oraz o  informację o podjętych i planowanych działaniach resortu dla poprawy dramatycznej sytuacji bytowej mieszkańców osiedli. Ponadto RPO proponuje Ministrowi spotkanie dla omówienia  rozwiązań, które mogłyby na to pozwolić.

Odpowiedź Błażeja Pobożego, podsekretarza stanu w MSWiA

Sytuacja osad romskich w Maszkowicach (gm. Łącko) oraz w Koszarach (gm. Limanowa) jest przedmiotem zainteresowania ministra właściwego ds. mniejszości narodowych i etnicznych od 2000 r. Z uwagi na największą liczbę Romów w województwie małopolskim powstał Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2004 , który obejmował m.in. obszar powiatów limanowskiego i nowosądeckiego. Konieczność jego utworzenia wynikała ze szczególnie trudnej sytuacji społeczności romskiej zamieszkującej wymienione powiaty Małopolski oraz faktu, że samorządy terytorialne nie były w stanie samodzielnie, bez udziału Rządu, poradzić sobie z zaistniałą sytuacją.

Aktualna strategia działań na rzecz społeczności romskiej  przyjmuje odmienną perspektywę niż poprzednie. Nadrzędnym celem Programu jest wzmocnienie mechanizmów strukturalnych, wskazanie szczególnych grup wsparcia oraz dążenie do poprawy kluczowego dla sytuacji Romów poziomu edukacji. Jej brak jest przyczyną ich nieobecności na rynku pracy, niepewnej sytuacji mieszkaniowej, wpływa na styl życia i stan zdrowia. Ogranicza udział w życiu publicznym i społecznym, przyczyniając się do zwiększenia dystansu społecznego, marginalizacji, a w skrajnych przypadkach może prowadzić do ambiwalentnych reakcji wobec tej grupy. Sytuacja taka ma miejsce na terenie Gminy Łącko. Z doświadczenia władz samorządowych tej gminy wiadomo, że sam zakup nowych lokali mieszkalnych nie zawsze prowadzi do kompleksowego, stałego rozwiązania sytuacji socjalno-bytowej rodziny romskiej, której członkowie nadal borykają się z brakiem legalnego zatrudnienia czy postępującym zadłużeniem mieszkaniowym. W jednostkowych sytuacjach dochodzi również do dewastacji zakupionych ze środków publicznych lokali.  Niestety takie zachowania przyczyniają się do wzrostu napięcia na poziomie lokalnym z uwagi na przeświadczenie członków społeczeństwa większościowego o inwestowaniu funduszy bez wyraźnej poprawy sytuacji.

Niezależnie od powyższego pragnę podkreślić, że w ramach środków z kolejnych programów integracji społeczności romskiej , ze względu na warunki bytowe panujące w osiedlu w Maszkowicach oraz konieczność poprawy sytuacji jego mieszkańców, postawiono m.in. siedem kontenerowych mieszkań, zamieszkałych przez 14 rodzin.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji niezmiennie od lat deklaruje chęć wsparcia lokalnego samorządów w rozwiązaniu tego problemu, pozostając w stałym kontakcie z Wójtami Gminy Łącko oraz Limanowa.

Natomiast wracając do kwestii edukacji, która jest priorytetowym zagadnieniem Programu uprzejmie informuję, że dziedzina ta obejmuje, poza wspomaganiem edukacji formalnej dzieci i młodzieży romskiej, również ich edukację nieformalną oraz tworzenie zaplecza dla sprawnej realizacji procesu dydaktyczno-opiekuńczo-wychowawczego. Swą podstawową funkcję wobec dzieci i młodzieży pochodzenia romskiego Szkoła Podstawowa w Maszkowicach może spełniać m.in. dzięki zatrudnieniu dodatkowego asystenta edukacji romskiej, wywodzącego się ze środowiska romskiego, którego zadaniem jest pomoc w realizacji edukacji formalnej dzieci w wieku szkolnym. Na ten cel ze środków Programu zadysponowano na rok szkolny 2022/2023 kwotę 74 000 zł. Szkoła otrzymała także szereg publikacji (m.in. w dialekcie Bergitka Roma). Placówka realizuje również wiele inicjatyw dydaktyczno-wychowawczych, na które z części 83 oraz 30 budżetu państwa przeznaczono kwotę 239 000 zł. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują m.in. projekty: Szkoła pełna aktywności - wycieczka integracyjna (15 000 zł), Szkoła wzmacniająca możliwości dziecka (60 000 zł) oraz Szkoła przyjazna uczniom - edukacja przedszkolna (21 000 zł). Dodatkowo Gmina Łącko otrzymała również wsparcie na realizację m.in. projektów: Rozwój poprzez pracę (35 000 zł) oraz Poprawa warunków mieszkaniowych Romów znajdujących się w najtrudniejszych warunkach lokalowych (35 000 zł), a także na funkcjonowanie świetlicy w Maszkowicach (139 000 zł). Ogółem na realizację 16 projektów Gmina Łącko otrzymała kwotę 876 000 zł.

Ponadto, w 2022 r. przy wspomnianej placówce oświatowej dokonano otwarcia nowo wybudowanego budynku sali gimnastycznej, wyposażonej w niezbędny sprzęt sportowy oraz dodatkowe sale lekcyjne. Inwestycja Urzędu Gminy Łącko została dofinansowana w ramach dwóch ostatnich programów integracji społeczności romskiej w kwocie ponad 650 000 zł. Warto także zauważyć, iż w Maszkowicach zorganizowano, funkcjonującą z powodzeniem, świetlicę środowiskową dla dzieci romskich. W latach 2022-2023 jej działalność została wsparta kwotą w wysokości 255 000 zł, która również pochodziła ze środków wspomnianej rządowej strategii na rzecz integracji Romów w Polsce.

Podejmowane przez administrację rządową, jak i władze samorządowe działania nie zawsze spotykają się z należną reakcją i zrozumieniem przedstawicieli społeczności romskiej oraz pozostałych mieszkańców Gminy Łącko. W odpowiedzi na potrzebę wznowienia merytorycznego dialogu z szerokim gronem zainteresowanych poprawą sytuacji Romów w osiedlu, Wojewoda Małopolski powołał Zarządzeniem z dnia 11 lipca 2017 r. Zespół do spraw rozwiązywania problemów mieszkaniowych i sytuacji społeczno-bytowej mniejszości romskiej w Maszkowicach, który odbywa regularne spotykania mające na celu wymianę informacji o sytuacji w osiedlu, jak i wypracowanie skutecznej formuły działania. 

Podczas posiedzeń, z udziałem Wojewody Małopolskiego, są poruszane m.in. kwestie sytuacji nr poz. rej. 284/17 Wojewody Małopolskiego. Do zadań Zespołu należy m.in.: wyrażanie opinii i formułowanie wniosków w zakresie strategii rozwiązywania sytuacji mieszkaniowej mniejszości romskiej w Maszkowicach, pozyskiwanie danych i materiałów dla zdiagnozowania występujących problemów związanych z sytuacją społeczno-bytową mniejszości romskiej w Maszkowicach, opracowanie raportów i sprawozdań dla Wojewody z prowadzonych prac oraz opracowanie w oparciu o dokonane ustalenia stosownych wniosków, raportu zawierającego rekomendacje i propozycje Wojewody do właściwych organów centralnych i naczelnych, w tym do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz komisji parlamentarnych i Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych mieszkaniowej, zapewnienie bezpieczeństwa socjalno-bytowego oraz spraw związanych z decyzjami nadzoru budowlanego.

Z przykrością jednak zaznaczam, że osiągnięcie porozumienia z mieszkańcami Maszkowic w poszczególnych sprawach utrudnia fakt, że proponowane rozwiązania były kontestowane przez niektórych romskich działaczy.

Nie sposób się nie zgodzić ze spostrzeżeniami Pana Rzecznika odnośnie potrzeby opracowania kompleksowego rozwiązania sytuacji w obu lokalizacjach. Ewentualna koncepcja nie może ograniczać się wyłącznie do zapewnienia warunków lokalowych w zasadniczy sposób nieodbiegających od współczesnych norm cywilizacyjnych. Wdrażanym rozwiązaniom winny towarzyszyć działania adaptacyjne, przede wszystkim edukacyjne, socjalizacyjne oraz prozawodowe. Niezbędne jest wsparcie procesu zmiany sytuacji mieszkaniowej dodatkowymi działaniami, angażującymi właściwe instytucje lokalne (np. szkoły, ośrodki pomocy społecznej, parafie, organizacje pozarządowe itp.), które w sposób zaplanowany wprowadzą (ewolucyjnie) mieszkańców tego rodzaju osiedli do sprawnego funkcjonowania w nowych lokalach mieszkalnych czy ewentualnie nowych lokalizacjach. W celu konkretyzacji możliwych rozwiązań w najbliższym czasie odbędzie się spotkanie pracowników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji z Wójtami Gmin Łącko i Limanowa, Pełnomocnikiem Wojewody Małopolskiego ds. mniejszości narodowych oraz partnerami społecznymi.

W trakcie prac nad kolejnymi programami integracji, podczas spotkań z przedstawicielami jednostek samorządu terytorialnego, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji wielokrotnie wskazywało dobre przykłady kompleksowego podejścia do stopniowego rozwiązania skomplikowanej sytuacji mieszkańców tego rodzaju osiedli (np. we Wrocławiu tzw. koczowisko rumuńskich Romów, w słowackiej Nowej Spiskiej Wsi, w albańskiejTiranie itd.), gdzie zmianie warunków mieszkaniowych towarzyszyły szeroko zakrojone działania adaptacyjne.

Niemniej należy mieć na uwadze, że długofalowe działania oprócz pozytywów, mogą przyczynić się również do wzrostu napięcia na poziomie lokalnym z uwagi na przeświadczenie społeczności o inwestowaniu środków bez wyraźnej poprawy sytuacji wszystkich zainteresowanych stron. Powszechnie przyjęte, tradycyjne i charakterystyczne reguły postępowania Romów, ukształtowane w przeszłości i systematycznie powtarzane, utrudniają możliwość przeprowadzenia potrzebnych zmian. Rozległość i wielopostaciowość stosunków międzyludzkich sprawia, że różnorakie zachowania i wzajemne powiązania są regulowane nie tylko normami prawa, ale także pewnymi normami społecznymi.

Prowadzony dialog musi odbywać się w poszanowaniu proceduralnych i materialnych aspektów państwa prawnego i prowadzić do zminimalizowania zagrożenia niebezpieczeństwa utraty zdrowia lub życia obywateli. Bez wątpienia świadomość prawna, rozumiana jako zbiór tych wszystkich norm, które w odczuciu społecznym Romów, dają wyobrażenie o sprawiedliwości, stanowi istotny składnik owego dialogu. Powyższe ma znaczenie w kontekście analizy sytuacji mieszkańców osiedla w Kowarach w gminie Limanowa oraz informacji o planowanych rozbiórkach domów mieszkalnych rodzin romskich, wybudowanych bez wymaganego prawem pozwolenia na budowę. Nadmieniam, że Wojewoda Małopolski zwrócił się do Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego w Limanowej z prośbą o wstrzymanie wykonania decyzji rozbiórkowych przedmiotowych domów mieszkalnych rodzin romskich w Koszarach.

Informuję również, że w ramach Programu, w 2023 r., Gmina Limanowa otrzymała wsparcie na realizację dwóch projektów: Poprawa warunków sanitarnych i bezpieczeństwa w budynku Koszary 19 (20 000 zł) oraz Praca szansą na rozwój integracji wśród społeczeństwa lokalnego (50 000 zł).

Panie Rzeczniku, prosząc o przyjęcie tych wstępnych informacji, zapraszam Pana na spotkanie w celu omówienia przedmiotowego zagadnienia oraz potencjalnych rozwiązań, które mogłyby pozwolić na poprawę warunków socjalno-bytowych mieszkańców osiedli romskich w Małopolsce.

XI.816.27.2023