Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Tzw. uchwały o przeciwdziałaniu „ideologii LGBT" przekraczają granice debaty publicznej i prowadzą do naruszenia przepisów Konstytucji, prawa międzynarodowego oraz prawa UE
• Sformułowania uchwał prowadzą do stygmatyzacji i tworzą atmosferę wykluczenia osób LGBT ze społeczności  lokalnych oraz powodują poczucie zaniepokojenia, a wręcz poniżenia i upokorzenia
• Dalsze ich obowiązywanie naraża mieszkańców nie tylko na nierówne traktowanie, ale także na utratę środków unijnych. Uchwały mogą także sprzyjać aktom nienawiści wobec osób LGBT
• Naczelny Sąd Administracyjny już kilka razy potwierdził, że uchwały podejmowano bez podstawy prawnej i z rażącym naruszeniem prawa

Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie uchwałę Rady Gminy Tuszów Narodowy z 29 marca 2019 r. pn. Stanowisko Rady Gminy Tuszów Narodowy w sprawie powstrzymania ideologii „LGBT” przez wspólnotę samorządową.

Wnosząc o stwierdzenie jej nieważności, Marcin Wiącek zarzuca jej:

• naruszenie art. 7 Konstytucji RP w zw. z art. 6 ust. 1, art. 18 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym poprzez wykroczenie poza zakres działania gminy i zakres właściwości rady gminy oraz władczą ingerencję w zakres kompetencji innych organów władzy publicznej, w tym organów wykonawczych samorządu terytorialnego i    organów administracji rządowej, a w konsekwencji brak podstawy prawnej i naruszenie zasady legalizmu;
• naruszenie art. 47, art. 48, art. 54 ust. 1, art. 70 ust. 1 i art. 73 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP poprzez ograniczenie konstytucyjnych praw i wolności z naruszeniem zasady wyłączności ustawy;
• naruszenie art. 32 ust. 2 Konstytucji RP poprzez dyskryminację ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową, polegającą na wykluczeniu ze wspólnoty samorządowej jej mieszkańców identyfikujących się jako lesbijki, geje, osoby biseksualne i transpłciowe („LGBT");
• naruszenie art. 30 w zw. z art. 47 w zw. z art. 32 ust. 2 Konstytucji RP i art. 54 ust. 1 w zw. z art. 25 ust. 2 i z art. 32 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 8 w zw. z art. 14 i art. 10 w zw. z art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności poprzez nieuzasadnioną ingerencję w wolności i prawa osób LGBT, polegającą na naruszeniu ich godności, a także ograniczeniu prawa do życia prywatnego i wolności wypowiedzi, a w konsekwencji dyskryminację ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową;
• naruszenie art. 21 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej poprzez ograniczenie swobody przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, polegające na nieuzasadnionym zniechęcaniu obywateli UE, którzy identyfikują się jako osoby LGBT, do przebywania na terenie gminy Tuszów Narodowy oraz związane z nim naruszenie art. 7, art. 11 ust. 1, art. 21 ust. 1 i art. 45 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej poprzez naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolności wypowiedzi oraz zakazu dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową.

Wcześniejsze działania RPO 

W 2020 r. RPO zwrócił się do wszystkich organów jednostek samorządu terytorialnego, które wydały uchwały przeciwko „ideologii LGBT" oraz do Minister ds. Funduszy i Polityki Regionalnej. Wskazał na kwestię zgodności wydatkowania funduszy unijnych z zasadą niedyskryminacji. W odpowiedzi wójt Gminy Tuszów Narodowy stwierdził, że „wycofanie stanowiska o «Przeciwdziałaniu ideologii LGBT» oznaczałoby opowiedzenie się po stronie tęczowej zarazy, jaką jest wspomniana diaboliczna ideologia i wyrażenie zgody na demoralizację młodego pokolenia począwszy od przedszkola”.

Dotychczas Rzecznik skierował do wojewódzkich sądów administracyjnych dziewięć skarg na uchwały. Wszystkie zostały uznane za podjęte bez podstawy prawnej i nieważne z powodu rażącego naruszenia prawa. 

Sądy nie miały wątpliwości, że uchwały dyskryminują konkretne osoby i stwarzają wokół nich wrogą, uwłaczającą i zastraszającą atmosferę, co może powodować ryzyko przemocy wobec tych osób. Podkreślały, że nikt, ze względu na swoją orientację seksualną i tożsamość płciową nie może być dyskryminowany przez władze publiczne, a podejmując tego rodzaju uchwały, jednostki samorządu terytorialnego w istocie nawoływały do nieprzestrzegania prawa powszechnie obowiązującego.

28 czerwca 2022 r. Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargi kasacyjne od czterech wyroków WSA.  W październiku 2023 r. rozpatrzy kolejne.

29 listopada 2022 r. RPO  ponownie zwrócił się do wszystkich jednostek, w których nadal obowiązywały uchwały przeciwko "ideologii LGBT", w tym do Tuszowa Narodowego. W pismach do 24 gmin i 12 powiatów Rzecznik wskazał, że organy władzy publicznej powinny w swojej działalności uwzględnić dokonaną przez sądy administracyjne ocenę prawną tych uchwał. Po tym część samorządów uchyliła dyskryminujące uchwały lub je zmodyfikowała (25 jednostek). Wójt Tuszowa Narodowego podtrzymał swe stanowisko.

Argumentacja RPO dla WSA

W piśmie procesowym do WSA Rzecznik przedstawia obszerną argumentację prawną. Przytacza m.in. stanowisko sądów administracyjnych, które jest aktualne w niniejszej sprawie.

Wskazuje, że zgodnie z art. 7 Konstytucji RP organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. Zaskarżona uchwała jest aktem wydanym bez podstawy prawnej. Przytacza stanowisko WSA w Rzeszowie ze skargi RPO na  uchwały Rady Gminy Niebylec. W wyroku podkreślono: „W ustawie o samorządzie gminnym, ani też w innym akcie prawa powszechnie obowiązującego rangi ustawowej nie ma przepisu, który uprawniałby radę gminy do zajmowania ogólnego stanowiska w zakresie stosowania prawa, ani generalnej interpretacji prawnej. W takiej sytuacji uchwała powinna wskazywać na szczególną normę kompetencyjną upoważniającą organ do jej podjęcia, a takiej brak".

W zaskarżonej teraz uchwale  zamieszczono nakazy lub zakazy działania wobec organu wykonawczego gminy oraz dyrektorów prowadzonych przez gminę szkół. Świadczy o tym np. fragment wskazujący na brak zgody na „sprzeczne z prawem instalowanie funkcjonariuszy politycznej poprawności w szkołach (tzw. latarników) oraz zobowiązanie do ochrony uczniów i zrobienia wszystkiego, aby do szkół nie miały wstępu osoby zainteresowane wczesną seksualizacją polskich dzieci w myśl tzw. standardów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)".

Uchwała nie jest zatem wyłączne apelem czy wyrażeniem poglądu. Intencją jej twórców było wywołanie określonego skutku w działaniach instytucji gminy. A deklaracje określonych działań dotyczą wszystkich szkół, nie tylko prowadzonych przez gminę, co może być odczytane jako próba ingerencji w funkcjonowanie podmiotów prywatnych. W konsekwencji należy uznać, że uchwała wykracza poza zakres zadań gminy.

Ponadto uchwała ingeruje w prawa i wolności jednostek - prawo do życia prywatnego i wolność wypowiedzi osób LGBT, a także prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, prawo do nauki oraz prawo do nauczania. Stanowi tym samym ograniczenie konstytucyjnych praw gwarantowanych przez art. 47, art. 48, art. 54 ust. 1, art. 70 ust. 1 i art. 73 Konstytucji. 

Konstytucja RP w art. 32 stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Nie ulega jednak wątpliwości, że zakaz dyskryminacji obejmuje takie cechy osobiste jak orientacja seksualna i tożsamość płciowa. 

Z wyroków ws. takich uchwał wynika, że sformułowanie „ideologia LGBT" nie oznacza wyłącznie poglądów prezentowanych przez niektóre organizacje pozarządowe czy środowiska polityczne, lecz odnosi się do osób wyróżnionych ze względu na cechę osobistą, tj. orientację seksualną lub tożsamość płciową. Skoro tak, to stwierdzenia mówiące o „powstrzymaniu" czy „wolności od" tzw. ideologii LGBT należy rozumieć jako próbę co najmniej symbolicznego wykluczenia ze wspólnoty samorządowej osób LGBT. Jest to oczywisty przykład zróżnicowania ludzi ze względu na ich cechę osobistą, a więc dyskryminacji.

Uchwała może być źródłem uzasadnionych obaw ze strony mieszkańców gminy, identyfikujących się jako osoby LGBT - niepewnych, jakie skutki zaskarżona uchwała będzie miała dla ich sytuacji faktycznej i prawnej. Stworzenie tego typu atmosfery wykluczenia w ramach wspólnoty samorządowej - opartego wyłącznie na cechach osobistych człowieka (orientacji seksualnej i tożsamości płciowej) - jest naruszeniem zakazu dyskryminacji.

Zgodnie z art. 30 Konstytucji, przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz.  W myśl art. 47 Konstytucji każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Prawo do prywatności oznacza obowiązek poszanowania tożsamości jednostki - w tym orientacji seksualnej i tożsamości płciowej.

Skoro organ gminy zadeklarował, że gmina ta ma stać się wolna od „ideologii LGBT", to zamieszkujące ją osoby nieheteronormatywne i transpłciowe mogą odczuwać uzasadnioną obawę, że ujawnienie ich orientacji i tożsamości spotka się z negatywnymi konsekwencjami w ramach społeczności lokalnej, w której żyją. 

Uchwała narusza zasadę ochrony godności człowieka, a także w niedopuszczalny sposób ogranicza prawo do ochrony życia prywatnego, czci i dobrego imienia, a także wolność wypowiedzi oraz nakaz zapewnienia przez władze publiczne RP swobody wyrażania przekonań światopoglądowych w życiu publicznym.

Zgodnie z art. 21 ust. 1 ToFUE każdy obywatel UE ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich. Ograniczeniem tej swobody są przepisy mogące powstrzymać w sposób nieuzasadniony i zniechęcić obywatela Unii do przebywania w innych państwach członkowskich lub działać odstraszająco albo czynić mniej atrakcyjnym korzystanie z tej swobody. 

Działania instytucji Unii Europejskiej

RPO przypomina o działaniach Unii Europejskiej, polegających na wstrzymaniu wypłat środków unijnych, a także cofaniu przez Komisję Europejską dofinansowania tym jednostkom samorządu terytorialnego, które nie uchyliły uchwał „przeciwko ideologii LGBT", i wprowadzenia do Umowy Partnerstwa dla Realizacji Polityki Spójności 2021-2027 w Polsce z 30 czerwca 2022 r. zapisu zakazującego finansowego wspierania samorządów, które nie przestrzegają unijnych zasad niedyskryminacji.

Komisja Europejska podjęła konkretne środki w celu weryfikacji, czy fundusze UE są wydatkowane zgodnie z horyzontalną zasadą niedyskryminacji w polskich samorządach, które przyjęły uchwały dyskryminujące osoby LGBT. W piśmie z dnia 27 maja 2020 r. Dyrektorzy Generalni ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego oraz ds. Polityki Regionalnej i Miejskiej wskazali, że uchwały te są sprzeczne z wartościami określonymi w art. 2 TUE oraz mogą naruszać zakaz dyskryminacji i molestowania ze względu na orientację seksualną w zatrudnieniu.

13 lutego 2023 r. RPO spytał Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej, jakie działania podejmuje w celu weryfikacji zgodności wydatkowania funduszy unijnych przez jednostki samorządu terytorialnego z horyzontalną zasadą równego traktowania i niedyskryminacji. W odpowiedzi resort podkreślił, że niezwykle istotne jest zapewnienie przestrzegania przez wszystkich beneficjentów funduszy europejskich warunku ujętego w Umowie Partnerstwa, zgodnie z którym: „Wsparcie polityki spójności będzie udzielane wyłącznie projektom i beneficjentom, którzy przestrzegają przepisów antydyskryminacyjnych, o których mowa w art. 9 ust. 3 Rozporządzenia PE i Rady nr 2021/1060". Minister wskazał, że „chcąc zapewnić jednolite podejście do kwestii niedyskryminacji na etapie oceny wniosków o dofinansowanie we wszystkich programach krajowych i regionalnych, MFiPR prowadzi obecnie prace nad sformułowaniem horyzontalnego kryterium wyboru projektów dotyczących niedyskryminacji, którego spełnienie byłoby warunkiem koniecznym do uzyskania dofinansowania projektu ze środków europejskich".

Zaniepokojenie w kwestii przyjmowania w Polsce uchwał skierowanych „przeciwko ideologii LGBT" wyraziły także organy Rady Europy. Chodzi zwłaszcza  o „Memorandum na temat stygmatyzacji osób LGBTI w Polsce" opublikowane przez Komisarz Praw Człowieka Rady Europy 3 grudnia 2020 r.  Według niego uchwały te mają negatywny wpływ na sytuację społeczną osób LGBTI. Komisarz wezwała do uchylenia uchwał, wskazując, że są sprzeczne z zakazem dyskryminacji.

Podsumowanie

Rzecznik dostrzega, że problematyka prawna i światopoglądowa dotycząca osób LGBT jest przedmiotem debaty publicznej w Polsce. Uczestnikami tej debaty mogą być społeczności lokalne, a także organy jednostek samorządu terytorialnego. Debata ta nie może jednak być prowadzona w formach niezgodnych ze współczesnymi standardami ochrony praw człowieka, w szczególności skutkujących naruszeniem godności człowieka i dyskryminacją.

Tak zwane uchwały o przeciwdziałaniu „ideologii LGBT” – w tym uchwała zaskarżona w niniejszej sprawie – przekraczają granice debaty publicznej, prowadząc do naruszenia przepisów Konstytucji, prawa międzynarodowego oraz prawe UE. Jest to jednoznacznie potwierdzone orzecznictwem sądów administracyjnych, a także stanowiskami organów Unii Europejskiej i Rady Europy.

Wynika to z faktu, że zawarte w tych uchwałach sformułowania prowadzą do  stygmatyzacji i tworzą atmosferę wykluczenia osób LGBT ze społeczności  lokalnych, powodują poczucie zaniepokojenia – a wręcz poniżenia i upokorzenia  – po stronie tych osób, a także wywołują realne skutki prawne (zwłaszcza w obszarze możliwości absorpcji środków unijnych). Uchwały, o których mowa, mogą także sprzyjać aktom nienawiści wobec osób LGBT.

Świadczą o tym choćby cytowane w skardze RPO słowa wójta Gminy Tuszów Narodowy, zawarte w przedstawionym RPO piśmie z dnia 15 czerwca 2020 r. (którego aktualność została potwierdzona pismem z dnia 28 grudnia 2022 r.). Skoro bowiem po wydaniu przez Radę Gminy zaskarżonej uchwały wójt tej Gminy poczuł się upoważniony do używania tego typu retoryki w korespondencji urzędowej z konstytucyjnym organem państwa, to istnieje realne ryzyko, że uchwała może wywołać u niektórych osób czy instytucji poczucie przyzwolenia dla traktowania osób LGBT w sposób niedający się pogodzić ze współczesnym rozumieniem zasad ochrony godności człowieka i równości wszystkich wobec prawa. Dlatego też zaskarżona uchwała powinna być wyeliminowana z systemu prawnego.

XI.505.2.2023