Biuletyn Informacji Publicznej RPO

18 grudnia 2002 r. w Nowym Jorku został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Protokół fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (OPCAT). Polska ratyfikowała protokół w 2005 r. Dzięki temu możliwe było powstanie Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (KMPT). 18 stycznia 2008 r. zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji powierzono Rzecznikowi Praw Obywatelskich.

W trakcie konferencji zorganizowanej z okazji 15-lecia Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zaznaczył, że przez ten czas zespół KMPT przeprowadził ok. 1500 wizytacji w miejscach pozbawienia wolności.

- To między innymi zakłady karne, areszty, komisariaty, ośrodki dla cudzoziemców, domy pomocy społecznej, ale i Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, czy tak nieoczywiste miejsca jak kotły policyjne – mówił Rzecznik.

Zauważył, że na podstawie tych wizytacji powstały setki raportów, sprawozdań, rekomendacji, a przez ten czas ujawniono przypadki, które można określić jako nieludzkie traktowanie, ale również tortury.

RPO zaznaczył, że poza wizytacjami, KMPT prowadzi również działalność szkoleniową i edukacyjną członków naszego społeczeństwa w zakresie przeciwdziałania torturom prowadząc szkolenia nie tylko dla przedstawicieli służb mundurowych, czy pracowników placówek pomocy społecznej, lecz także dla uczniów szkół mundurowych i studentów uczelni wyższych. KMPT przygotowuje też opinie do aktów prawnych związanych z działalnością zespołu.

- Jest to jest zespół szczególny w strukturze biura RPO – podkreślił Marcin Wiącek i wytłumaczył, że pracują w nim osoby o ogromnym doświadczeniu. Nie tylko prawnicy, ale i socjologowie, psychologowie, eksperci od resocjalizacji.

- Praca w KMPT wymaga nie tylko wiedzy, ale tez pewnych cech charakteru, postaw i umiejętności – tłumaczył Rzecznik. - Na przykład identyfikowana podczas rozmowy osób zastraszanych, czy osób mogących być ofiarami nieludzkimi traktowania – dodał.

- Ogromnym zaszczytem jest dla mnie możliwość współpracy z tymi osobami – podkreślił.

Marcin Wiącek tłumaczył, że do urzeczywistnienia wizji państwa, w którym nie występuje ryzyko wystąpienia tortur niezbędnych jest wiele elementów.

- Potrzebna jest powszechna świadomość zagrożeń, wiedza w zakresie przeciwdziałania im oraz wynikające z nich działania, aby do tortur nie dochodziło. Potrzebne jest pełne poczucie odpowiedzialności za to, co się dzieje, w powiązaniu ze skutecznymi mechanizmami prawnymi, w tym wpisania tortur jako oddzielnego przestępstwa do Kodeksu karnego.

Wspomniał o potrzebie powszechnej prewencji zagrożeń we wszystkich miejscach, gdzie może dochodzić do tortur. Zaznaczył, że służy temu podnoszony przez RPO postulat (wciąż nieuwzględniany), konieczności prawnego zagwarantowania dostępu do obrońcy dla każdego zatrzymanego zaraz po zatrzymaniu.

Rzecznik mówił również o konieczności zapewnienia ochrony prawnej sygnalistów w służbach mundurowych, aby odwaga funkcjonariuszy nie godzących się z pewnymi zachowaniami nie skutkowała ostracyzmem grupy zawodowej do której przynależą oraz potrzebie stworzenia programów terapeutycznych dla ofiar tortur, w tym dla cudzoziemców ubiegających się w Polsce o status uchodźcy.

W końcu zauważył, że konieczna jest również rozmowa i próba zastanowienia się w jaki sposób doprowadzić do tego, aby w pełni respektowany był mandat KMPT i kompetencje osób upoważnionych przez RPO do sprawowania tego mandatu.

- Niestety w tym zakresie odnotowujemy problemy. Z żalem musze powiedzieć, że zdarzyły się próby dyskredytowania czy poniżania pracowników KMPT – mówił i podkreślił, że takie sytuacje nie mogą mieć miejsca.

- Podczas dzisiejszej konferencji będziemy zastanawiać się wspólnie jak doprowadzić do tego, by Polska faktycznie była państwem bez tortur – mówił rzecznik i zaznaczył, że tortury są jednym z najbardziej dotkliwych naruszeń praw człowieka prowadzącym do poniżenia i pozbawienia godności.

- Ofiarami tortur padają nie tylko osoby, które doświadczyły ich osobiście, lecz także ich bliscy, którzy niosą brzemię takich naruszeń przez całe lata – podkreślił Rzecznik. - System, który ma na celu przeciwdziałanie nieludzkiemu traktowaniu to również kwestia wizerunku państwa, jako państwa demokratycznego, praworządnego. Również na arenie międzynarodowej – dodał.

- Mam nadzieję, że ta dzisiejsza konferencja będzie stanowiła doskonałą okazję do podsumowania tego co za nami, ale i określenia mapy drogowej służącej realizacji wszystkich wyzwań, które znajdują się wciąż przez nami – powiedział Marcin Wiącek i życzył uczestnikom owocnych obrad.

O wyzwaniach i osiągnięciach po 15 latach funkcjonowania polskiego Krajowego Mechanizmu Prewencji mówił dyrektor KMPT Przemysław Kazimirski.

Jako osoba, która miała wyjątkową okazję współpracy z pięcioma Rzecznikami Praw Obywatelskich, za których kadencji Mechanizm został stworzony i stale rozwijany,  każdemu z nich podziękował osobiście:

• Profesorowi Andrzejowi Zollowi - za przyjęcie zobowiązania do utworzenia Mechanizmu w strukturze podległego mu urzędu RPO.
• Śp. Profesorowi Januszowi Kochanowskiemu - za doprowadzenie do organizacyjnego wyodrębnienia Zespołu Krajowy Mechanizm Prewencji oraz wyłączenie spod jego kompetencji rozpatrywania skarg osób pozbawionych wolności.
• Profesor Irenie Lipowicz - za sukcesywne zwiększanie składu osobowego Mechanizmu.
• Profesorowi Adamowi Bodnarowi  i dr. hc Hannie Machińskiej - za ładunek siły i odwagi w wykonywaniu obowiązków służbowych w czasach pandemii, fali protestów społecznych, kryzysu migracyjnego jak również za dostrzeżenie, że KMPT to nie tylko wizytacje lecz szereg innych, nie mniej ważnych aktywności jak chociażby medialna.
• Profesorowi Marcinowi Wiąckowi oraz Profesorowi Wojciechowi Brzozowskiemu - za szacunek, z którym odnoszą się do dotychczasowego dorobku Mechanizmu, skuteczne działania na rzecz zwiększenia obsady kadrowej w KMPT, zaufanie, którym obdarzają nasz Zespół oraz działania, które ułatwiają naszą codzienną pracę jak chociażby wprowadzenie stałych upoważnień do przeprowadzania wizytacji w każdym miejscu pozbawienia wolności w Polsce. 

Dyrektor KMPT podkreślił, że praca Mechanizmu to wysiłek, który wkładamy w sukcesywne podnoszenie standardów postępowania z osobami pozbawionymi wolności. By osiągnąć ten cel odwołujemy się w naszych działaniach do standardów międzynarodowych. Regulacje krajowe są bowiem w wielu przypadkach niewystarczające, by w sposób należyty chronić osoby w detencji przed torturami czy nieludzkim lub poniżającym traktowaniem. 

Działamy w tej mierze w synergii z organami międzynarodowymi takimi jak Europejski Komitet Zapobiegania Torturom (CPT) czy Podkomitet ONZ ds. Zapobiegania Torturom (SPT). By zweryfikować realizację zaleceń obu komitetów w polskich miejscach pozbawienia wolności, od lutego 2020 r. do sierpnia 2021 r. KMPT przeprowadził 11 wizytacji tematycznych w jednostkach, w których odbyły się wizytacje CPT i SPT. W wyniku tych wizytacji powstał raport tematyczny obrazujący stan implementacji.

Dotychczas jednak  żadnej z najważniejszych gwarancji antytorturowych - do których zaliczamy dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej każdej osoby zatrzymanej od początku zatrzymania, badania lekarskie wszystkich osób zatrzymanych oraz możliwość samodzielnego powiadomienia osoby bliskiej przez osobę zatrzymaną o fakcie zatrzymania - nie udało się wprowadzić do polskiego porządku prawnego. 

Te wciąż stojące przed nami wyzwania nie odbierają nam jednakże radości z wielu sukcesów, które udało się osiągnąć na przestrzeni 15 lat funkcjonowania Mechanizmu. To np.:

• ciepła kąpiel dla osadzonych mężczyzn dostępna 2 razy w tygodniu
• możliwość kontaktu z rodziną za pomocą komunikatora internetowego Skype
• dostęp więźniów do Biuletynu Informacji Publicznej
• kontrola osobista więźniów dokonywana etapowo (najpierw górna część ubrania i ciała, następnie dolna) oraz możliwość zaskarżenia jej zasadności do sądu penitencjarnego
• pełna zabudowa kącików sanitarnych w celach mieszkalnych wieloosobowych i osłonięcie kącików w celach jednoosobowych
• ciepła woda w celach mieszkalnych
• eksponowanie regulaminu pobytu w PdOZ wraz z danymi teleadresowymi instytucji stojących na straży praw człowieka
• doposażenie PdOZ w biustonosze zastępcze dla kobiet
• modernizacja PdOZ i dostosowanie w każdym z garnizonów Policji przynajmniej jednego do potrzeb osób z niepełnosprawnością 
• zmiana przepisów dotyczących kontroli osobistych osób umieszczanych w PdOZ Policji, SG, ŻW  (uprawnienie wynikające wprost z ustaw, zdefiniowane w sposób niebudzący wątpliwości co do zakresu kontroli i odróżnione od sprawdzenia prewencyjnego)
• brak konieczności uzyskiwania zgody kierownika PID, policjanta prowadzącego sprawę lub sędziego na widzenie nieletniego z adwokatem 
• zmiana ustawy o ochronie zdrowia psychicznego dotycząca mieszkańców przewlekle psychicznie chorych oraz zaburzeniami psychicznymi polegająca na tym, że:
  -  osoba przyjęta do DPS, w tym także ubezwłasnowolniona, może wystąpić do sądu opiekuńczego o zmianę orzeczenia o przyjęciu do DPS 
  -  osoba, która nie wyraża zgody na dalsze przebywanie w DPS, może wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o zniesienie przebywania w nim
  -  w znowelizowanej ustawie wpisano też obowiązek wysłuchania przez sąd osoby ubezwłasnowolnionej, która ma być przyjęta do szpitala psychiatrycznego lub DPS.
  -  w celu zapewnienia dodatkowej i pełnej ochrony prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi lub niepełnosprawnością intelektualną osobie przyjętej do DPS lub szpitala psychiatrycznego bez jej zgody sąd „ustanawia” (a nie - jak dotychczas „może ustanowić”) adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez wniesienia wniosku.
  -  w przypadku przyjęcia do DPS bez zgody osoby przyjmowanej, a za zgodą przedstawiciela ustawowego, wymagane jest orzeczenie sądu opiekuńczego. Okresowe badania stanu zdrowia psychicznego takich osób przeprowadza się będzie co najmniej raz na 6 miesięcy.
• wskazanie podstawy prawnej w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego do stosowania monitoringu w pomieszczeniu do stosowania izolacji
• uregulowanie zasad samodzielnego opuszczania terenu dps przez mieszkańców 
• regulacja w ustawie o Wspieraniu i resocjalizacji nieletnich stosowania narko- i alkotestów wobec nieletnich, monitoringu wizyjnego, kontroli osobistych jak również wprowadzenie możliwości tworzenia placówek/oddziałów dla nieletnich w ciąży oraz nieletnich matek z placówek resocjalizacyjnych dzięki którym możliwy jest pobyt w takich matek w placówce razem z dziećmi.

Aleksandra Nowicka z KMPT przybliżyła uczestnikom konferencji kampanię społeczną Państwo Bez Tortur, którą Mechanizm prowadzi wspólnie z partnerami  prowadzoną przez Mechanizm wspólnie z partnerami - Naczelną Radą Adwokacką, Krajową Izbą Radców Prawnych, Radą Europy, ODIHR OBWE, Stowarzyszeniem Zapobiegania Torturom (Association for the Prevention of Torture) oraz Kantar Millward Brown.

Rozpoczęta w 2018 roku kampania zmierza do pogłębienia świadomości społecznej na temat tego, czym są tortury i kto może stać się ich ofiarą.

Z doświadczenia KMPT wynika, że najczęściej ofiarami tortur są osoby o niewielkiej świadomości społecznej, takie jak osoby niepełnoletnie czy z niepełnosprawnościami.

Kampania jest skierowana do różnych odbiorców. Osoby przebywające w miejscach pozbawienia wolności i ich bliscy, a także adwokaci, lekarze i inni przedstawiciele zawodów zaufania publicznego uczulani są na to, jak rozpoznać objawy tortur, udokumentować je i zgłosić odpowiednim służbom. 

Pracowników i funkcjonariuszy kampania zachęca do doskonalenia zawodowego i wykonywania obowiązków w poszanowaniu praw człowieka, w szczególności zakazu tortur. KMPT zachęca też władze do budowania kultury sprzeciwu wobec przemocy.

Adresatami akcji są również politycy, którzy odpowiedzialni są za tworzenie prawnych gwarancji przeciwdziałania torturom. KMPT rozmawia z podmiotami mającymi wpływ na kształt prawa, by wyeliminować luki i niepraktyczne elementy przepisów, które utrudniają zapobieganie torturom. 

Aleksandra Nowicka przedstawiła następnie działania podejmowane przez KMPT w ramach kampanii „Państwo bez Tortur”. Zwróciła uwagę na wyniki badań opinii społecznej przeprowadzonych w 2018 i 2020 r. Porównując ich wyniki okazuje się, że w ciągu 2 lat odsetek respondentów twierdzących, że w Polsce dochodzi do tortur, zmniejszył się.

Przedstawicielka KMPT opowiedziała również o przeprowadzonej w 2019 r. konferencji „Homo homini lupus est”, na której dyskutowano o problemie występowania zespołu stresu pourazowego (PTSD) wśród osób, które doświadczyły przemocy. Problem ten omówiono w szczególności w kontekście osób umieszczanych w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców, które często trafiają tam już z bagażem doświadczeń tortur w krajach, z których pochodzą.

KMPT prowadzi również szkolenia antytorturowe, skierowane do pracowników i funkcjonariuszy pracujących w miejscach pozbawienia wolności oraz studentów. Aleksandra Nowicka poinformowała, że mechanizm w przyszłości będzie szkolił także uczniów szkół mundurowych. Pierwsze zajęcia tego typu zostały już przeprowadzone i spotkały się z bardzo ciepłym przyjęciem. – To bardzo ważne, aby osoby, które w przyszłości zasilą służby mundurowe, jak najwcześniej nasiąkały wartościami związanymi z przeciwdziałaniem torturom – mówiła Aleksandra Nowicka.

W dalszej części konferencji, przy pełnej sali, uczestnicy wysłuchają opinii przedstawicieli instytucji takich jak Policja, Służba Więzienna i Straż Graniczna na temat ich współpracy z KMPT i wdrażania jego zaleceń. Kolejny panel poświęcony jest wymianie doświadczeń międzynarodowych w zakresie zapobiegania torturom.