Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• RPO Marcin Wiącek ponownie występuje do premiera Mateusza Morawieckiego w sprawie ograniczeń nauczania  języka mniejszości niemieckiej
• Jest możliwe, że dodatkowe koszty utrzymania standardów nauczania języka mniejszości mogą pokryć poszczególne samorządy 
• Dostępność nauki języka mniejszości stanie się więc zależna od uwarunkowań w danym samorządzie, a w wymiarze indywidualnym - od miejsca zamieszkania osoby zainteresowanej taką nauką
• Tymczasem zapewnienie jednolitych warunków do nauki w danym zakresie jest obowiązkiem władz publicznych 

Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich ponownie prosi premiera, aby wystąpił do Rady Ministrów o uchylenie odpowiednich rozporządzeń ministra edukacji i nauki Przemysława Czarnka.

RPO dziękuję za odpowiedź na wystąpienie z 20 czerwca 2022 r. w sprawie zmian w zasadach finansowania i realizacji prawa mniejszości niemieckiej do nauczania własnego języka i nauki w tym języku. 

W konsekwencji uchwalenia 17 grudnia 2021 r. ustawy budżetowej na rok 2022  ograniczono środki pierwotnie przewidziane w budżecie, w części dotyczącej subwencji oświatowej, na nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych. Mocą rozporządzenia MEiN z lutego 2022 r., od 1 września 2022 r. nauka języka wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych odbywa się będzie w dotychczasowym wymiarze trzech godzin tygodniowo - z wyjątkiem mniejszości niemieckiej, dla której przewidziano naukę w zmniejszonym wymiarze jednej godziny tygodniowo. Mocą innego rozporządzenia MEiN zmieniono zaś na niekorzyść zasady naliczania subwencji dla uczniów lub słuchaczy należących do mniejszości niemieckiej, dla których nauka języka mniejszości realizowana jest w formie dodatkowej nauki tego języka.

RPO odniósł się do stanowiska premiera w sprawie skorzystania z uprawnienia określonego w art. 149 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym Prezes Rady Ministrów może skierować do Rady Ministrów wniosek o uchylenie rozporządzenia ministra. Ze stanowiska premiera wynika bowiem, że Konstytucja nie  wskazuje przesłanek, którymi powinien się kierować Prezes Rady Ministrów, korzystając z tego uprawnienia. A zgodnie z art. 188 pkt 3 Konstytucji do orzekania w sprawach zgodności przepisów prawa z Konstytucją właściwy jest Trybunał Konstytucyjny. Rzecznik Praw Obywatelskich jest zaś konstytucyjnie uprawniony do wystąpienia z wnioskiem do TK.

Zdaniem premiera inicjowanie procedury uregulowanej w art. 149 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP w tym stanie faktycznym i prawnym jest  działaniem przedwczesnym. Ponadto, na co wskazuje wykładnia językowa tej regulacji, kompetencja Prezesa Rady Ministrów w zakresie uchylania aktów wykonawczych ministrów ma charakter fakultatywny.

RPO wskazuje, że w odpowiedzi z 20 czerwca 2022 r. premier nie ustosunkował się  do merytorycznej argumentacji dotyczącej dyskryminacyjnego charakteru zmian z obu rozporządzeń MEiN. Ograniczył się wyłącznie do podkreślenia fakultatywności uprawnienia z art. 149 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP - czego RPO nie kwestionuje. Rzecznik jest również świadomy właściwości TK,  władnego do oceny zgodności obowiązujących regulacji z Konstytucją. 

- Uważam jednak, że dyskryminacyjny charakter wspomnianych regulacji, a zwłaszcza negatywny wpływ, jaki regulacje te wywierają na realizację konstytucyjnego prawa mniejszości narodowej do nauki, uzasadnia podjęcie przez Pana Premiera działań w trybie nadzwyczajnym, zdecydowanie szybszym co do rezultatu, niż zainicjowanie sprawy przed Trybunałem Konstytucyjnym – pisze Marcin Wiącek.

Z odpowiedzi nie sposób wywnioskować, czy w ocenie premiera zmiany prawa nie budzą wątpliwości co do zgodności z normami konstytucyjnymi i wiążącymi Polskę przepisami prawa międzynarodowego. Rzecznik byłby zatem  zobowiązany, gdyby  premier odniósł się do jego wątpliwości również w tym zakresie i raz jeszcze ocenił zasadność skorzystania z art. 149 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP.

RPO podkreśla także, że zmiany spowodowały zrozumiałe zaniepokojenie przedstawicieli mniejszości narodowych i etnicznych zasiadających w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych. 1 czerwca 2022 r. większość członków komisji -  reprezentująca mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczność posługującą się językiem regionalnym - zawiesiła udział w jej pracach. Powodem było właśnie obowiązywanie przepisów, w ocenie przedstawicieli mniejszości dyskryminujących mniejszość niemiecką w kwestii nauczania języka mniejszości oraz brak działań rządu prowadzących do zmiany. W oczekiwaniu na to udział w pracach Komisji zawiesiło 14 jej członków, spośród 20 zasiadających w Komisji reprezentantów mniejszości.

Członkowie Komisji reprezentujący mniejszość niemiecką złożyli zaś 5 kwietnia 2022 r. do Komisji Europejskiej skargę na rozporządzenia MEiN. Chodzi o zainicjowanie przez KE postępowania, które ma doprowadzić do powstrzymania dalszego naruszania praw i wolności obywateli polskich będących jednocześnie obywatelami Unii Europejskiej, a należących do niemieckiej mniejszości narodowej. W skardze wskazano, że rozporządzenia skutkują naruszeniami przepisów wspólnotowych, w tym art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, a także art. 20 i 21 Karty Praw Podstawowych, a ponadto dyrektywy Rady 2000/43 WE z 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne.

Sporne przepisy spowodowały także reakcję Komisji Ekspertów ds. Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych Rady Europy. 9 lutego 2022 r. Komisja wystąpiła do rządu RP o wyjaśnienia. Przedstawiciele Rady Europy przypomnieli, że Polska jako strona Karty zobowiązała się chronić i wspierać stosowanie jej postanowień w życiu prywatnym i publicznym. W opinii Komisji Polska nie dotrzymała swych zobowiązań ws. umożliwienia nauczania języka niemieckiego jako mniejszościowego.

Ponadto - jak wynika ze skarg kierowanych do Biura RPO przez niektóre jednostki samorządu terytorialnego -  istnieje prawdopodobieństwo, że poszczególne samorządy, pragnąc utrzymać uprzednio obowiązującą liczbę godzin nauczania języka niemieckiego jako mniejszościowego oraz zachować obecny poziom zatrudnienia nauczycieli języka niemieckiego, pokryją dodatkowe koszty. Przejmą zatem faktyczną odpowiedzialność za utrzymanie standardów nauczania języków mniejszościowych.

Dostępność nauki języka mniejszości staje się więc uzależniona od uwarunkowań w danej jednostce samorządu (sytuacji finansowej czy podejścia decydentów), a w wymiarze indywidualnym - od miejsca zamieszkania osoby zainteresowanej taką nauką. Tego rodzaju sytuacja nie powinna mieć miejsca - władze publiczne mają bowiem obowiązek zapewnienia jednolitych warunków do nauki w danym zakresie.

RPO zwraca się do premiera o ponowne rozważenie zastosowania uprawnienia z art. 149 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP. - Byłbym zobowiązany, gdyby zechciał Pan Premier przedstawić swoje stanowisko w tym zakresie, oparte również o analizę spornych regulacji i wątpliwości co do ich zgodności z normami prawa krajowego i międzynarodowego, które przedstawiłem we wcześniejszej korespondencji – brzmi konkluzja pisma Marcina Wiącka.

XI.813.18.2021