Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sejm ograniczył przewidziane pierwotnie w budżecie środki na nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych 
• Subwencja dla samorządu terytorialnego na nauczanie jęz. niemieckiego ma być bowiem mniejsza niemal o 40 mln zł. Kwota ta ma wesprzeć nauczanie jęz. polskiego w Niemczech
• Może to budzić obawy co do zgodności m.in. z  Konstytucją, zgodnie z którą Polska zapewnia wolność zachowania i rozwoju własnego języka obywatelom należącym do mniejszości narodowych i etnicznych 
• W konsekwencji może to też pogorszyć sytuację prawną wszystkich społeczności mniejszościowych
• AKTUALIZACJA: Zmiany przywracają polsko-niemiecką symetrię w sposobie traktowania mniejszości niemieckiej w Polsce i polskiej w Niemczech - odpowiada MEiN
• W przypadku ich utrzymania resort rozważy możliwości zmiany prawa oświatowego dot.  organizacji i finansowania nauczania jęz. niemieckiego jako języka mniejszości narodowej
• Finansowanie edukacji mniejszości niemieckiej stale rośnie - podkreślono

Rzecznik Praw Obywatelskich występuje w tej sprawie do premiera Mateusza Morawieckiego i marszałka Senatu Tomasza Grodzkiego. 11 stycznia Senat ma się zająć ustawą budżetową na 2022 r.  

- Jako Rzecznik Praw Obywatelskich nie mogę zgodzić się na to, aby ograniczanie wydatków odbywało się kosztem społeczności lub grup, które i tak często doświadczają marginalizacji w różnych sferach życia społecznego czy kulturalnego, i do których wspierania instytucje państwowe są w sposób szczególny zobowiązane – pisze Marcin Wiącek. 

Decyzja Sejmu

Rzecznik z niepokojem przyjął informację o znaczącym ograniczeniu przez Sejm środków przewidzianych pierwotnie w budżecie państwa, w części dotyczącej subwencji oświatowej, na nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych. O interwencję zwrócili się też przedstawiciele mniejszości niemieckiej, w tym Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno- Kulturalnych w Polsce oraz Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim. 

17 grudnia 2021 r. Sejm przyjął poprawkę do projektu ustawy budżetowej na rok 2022, zakładającą zmniejszenie wydatków o 39,8 mln zł w części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego. Pozyskane środki przeznaczono na rzecz zwiększenia rezerwy celowej, w nowo utworzonej pozycji „Środki na nauczanie języka polskiego w Niemczech”.

W uzasadnieniu  poprawki wskazano, że od 1 września 2022 r. planowane są zmiany organizacyjne w nauczaniu jęz. niemieckiego jako języka mniejszości narodowej, realizowanym w formie dodatkowej nauki języka mniejszości, polegające na zmniejszeniu tygodniowego wymiaru nauczania o dwie godziny. 

Konstytucja chroni języki mniejszości 

Art. 35 Konstytucji stanowi, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”. Przepis ten - obok  art. 32 Konstytucji  zapewniającego gwarancję  równości  i niedyskryminacji - ma fundamentalny charakter dla ochrony praw i wolności obywateli polskich należących  do  mniejszości  narodowych i etnicznych. Jedną z podstawowych gwarancji korzystania z art. 35 Konstytucji jest zapewnienie społecznościom mniejszościowym środków finansowych.

Tak znaczące ich ograniczenie może budzić obawy w kwestii zgodności z przepisami Konstytucji. Rzecznik zwraca uwagę na możliwe konsekwencje wejścia w życie tych przepisów. 

Przeniesienie środków celem utworzenia nowej pozycji pn. „Środki na nauczanie języka polskiego w Niemczech” budzi wątpliwości z perspektywy słuszności. Może bowiem wskazywać na niedopuszczalne pogorszenie sytuacji konkretnej grupy mniejszościowej. 

Możliwe konsekwencje proponowanej zmiany

Konsekwencją może być także pogorszenie sytuacji prawnej wszystkich grup mniejszościowych o których mowa w ustawie z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Chodzi o obywateli polskich należących do mniejszości: białoruskiej, litewskiej, łemkowskiej, niemieckiej, ormiańskiej, słowackiej, romskiej, rosyjskiej, ukraińskiej, żydowskiej oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym – kaszubskim.

Zgodnie z tą ustawą osoby należące do mniejszości mają m.in. prawo do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości. Prawo to przysługuje wszystkim społecznościom o statusie mniejszości.

Do Biura RPO wpłynęło stanowisko strony mniejszościowej Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Wskazano w nim, że projektowane przepisy mogą wpłynąć na ograniczenie wykonywania w ramach systemu oświaty zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym.

Międzynarodowe zobowiązania  Polski co do poszanowania  języków mniejszości 

Zgodnie z Konwencją ramową Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r. Polska jest zobowiązana do wspierania i tworzenia warunków koniecznych do utrzymywania i rozwijania przez osoby należące do mniejszości narodowych ich kultury, jak również zachowania zasadniczych elementów ich tożsamości. Chodzi m.in. o uznanie prawa każdej osoby z  mniejszości narodowej do nauki jej języka. Jakiekolwiek braki skutecznego egzekwowania tych uprawnień mogą świadczyć  o naruszaniu przez Polskę zobowiązań  Konwencji.

Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych z 1992 r. wskazuje na zobowiązania Polski względem mniejszości narodowych i etnicznych, w tym do wyeliminowania każdego nieuzasadnionego zróżnicowania, wyłączenia, ograniczenia lub preferencji dotyczącej stosowania języka regionalnego lub mniejszościowego, której celem jest zniechęcenie do niego lub zagrożenie dla jego zachowania lub rozwoju. 

Wytyczne co do możliwości organizowania nauki członkom grup mniejszościowych zawarte są także w Konwencji w sprawie Zwalczania Dyskryminacji w Dziedzinie Oświaty UNESCO z 1960 r. Polska zobowiązała się przyznać członkom mniejszości narodowych prawo do prowadzenia własnej działalności oświatowej łącznie z kierowaniem szkołami i używania albo nauczania swojego własnego języka. Znaczne ograniczenie środków finansowych wpłynie także na brak pełnej realizacji tych zobowiązań. 

Zagrożenie dla tożsamości kulturowej mniejszości 

Skutkiem pandemii będzie pogorszenie sytuacji ekonomicznej, co z pewnością będzie również miało wpływ na kształt ustawy budżetowej. Rzecznik nie może jednak zgodzić się na to, aby ograniczanie wydatków odbywało się kosztem społeczności lub grup, które i tak często doświadczają marginalizacji w różnych sferach życia społecznego czy kulturalnego, i do których wspierania instytucje państwowe są w sposób szczególny zobowiązane.

A w takiej właśnie sytuacji znajdują się mniejszości narodowe i etniczne. W obecnych warunkach, bez zaangażowania państwa i jego instytucji, utrzymanie i rozwój tożsamości kulturowej mniejszości będzie zadaniem niewykonalnym. 

Rzecznik przedstawia premierowi te uwagi z prośbą o odniesienie się do nich. Prosi też o kompleksową analizę i ocenę środków przeznaczanych na edukację mniejszościową oraz o analizę, w porozumieniu z przedstawicielami mniejszości narodowych i etnicznych, rzeczywistych potrzeb i możliwości realizacji prawa do nauki. 

- Doceniając także dotychczasowy wysiłek podległych Panu Premierowi organów i instytucji, liczę również na bardziej zdecydowane kroki w zakresie ochrony praw mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce - podkreśla RPO.

Marszałka Senatu Marcin Wiącek prosi zaś o rozważenie przedstawionych uwag przed obradami Izby ws. ustawy budżetowej na rok 2022. 

KRPM przekazała pismo RPO do MEiN, z prośbą o udzielenie odpowiedzi (w załączniku poniżej).

Odpowiedź wiceministra edukacji i nauki Dariusza Piontkowskiego 

Poprawka budżetowa dotycząca zmniejszenia subwencji oświatowej na rok 2022 była poprawką poselską i dotyczyła ograniczenia środków na nauczanie języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej. Minister Edukacji i Nauki nie był inicjatorem takiej zmiany, ani nie jest formalnie uczestnikiem prac nad budżetem na etapie prac parlamentarnych.

Oszczędności będące skutkiem zmniejszenia kwoty subwencji oświatowej (o  39,8 mln zł) przeznaczono na utworzenie w ustawie budżetowej na rok 2022 nowej rezerwy celowej poz. 75 -  Środki na nauczanie języka polskiego w Niemczech w wysokości 39,8 mln zł.

Wprowadzone w Sejmie RP zmiany przywracają polsko-niemiecką symetrię we wzajemnych  relacjach, w sposobie traktowania mniejszości niemieckiej w Polsce i polskiej w Niemczech. W przypadku utrzymania ww. zmian w toku dalszych prac parlamentarnych nad ustawą budżetową na rok 2022 zostaną rozważone przez Ministerstwo Edukacji i Nauki możliwości zmiany przepisów prawa oświatowego dotyczące organizacji i finansowania nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej.   

Finansowanie edukacji mniejszości niemieckiej stale rośnie. W okresie od 2006 roku do 2021 roku dodatkowa kwota subwencji oświatowej dla uczniów mniejszości narodowej niemieckiej wzrosła o ponad 182 mln zł (tj. o 334%), natomiast liczba uczniów wzrosła o  13,5 tys. (tj. o 39%). W latach 2016-2021 wzrost kwoty subwencji wyniósł  prawie 75 mln zł (tj. 46%), a liczby uczniów  4 tys. (tj. 9%). 

Kwota subwencji dla mniejszości narodowej niemieckiej na przestrzeni lat wzrasta w znacznie szybszym tempie niż liczba uczniów należących do tej mniejszości. Ponadto na naukę języka niemieckiego jako języka obcego przeznaczana jest w ramach subwencji oświatowej kwota ok 1,1  mld zł rocznie (szczegółowe dane dotyczące naliczenia środków w ramach subwencji oświatowej oraz liczbę uczniów mniejszości niemieckiej - w załączniku poniżej).

Odnosząc się do sytuacji pozostałych mniejszości narodowych, informuję że obecnie nie ma żadnych planów obniżenia finansowania w ramach subwencji oświatowej na rok 2022  nauczania innych języków mniejszości narodowych, etnicznych czy też języka regionalnego - kaszubskiego.

XI.813.18.2021