Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ludziom starszym, ludziom nieuleczalnie chorym, ludziom żegnającym się ze światem należy się godna opieka. Taką rolę powinny pełnić hospicja dbające o godne, pełne empatii, miłości i szacunku życie do końca
• Tymczasem dostępność opieki hospicyjnej jest niewystarczająca. Świadczenia wymagają zmian, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Dodatkowym problemem jest dynamicznie starzejące się społeczeństwo
• Należy podjąć działania systemowe i zlikwidować problemy z jakimi borykają się pacjenci w dostępie do opieki hospicyjnej i paliatywnej – apeluje RPO i przedstawia rekomendacje
• AKTUALIZACJA: Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej przedstawia obecnie realizowane działania, które mogą być istotnym elementem wsparcia środowiskowego dla osób wymagających pomocy ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność

Rzecznik Praw Obywatelskich od dłuższego czasu zajmuje się zagadnieniem pomocy dla umierających na wsi. W maju 2022 r. zorganizował wspólnie z Fundacją Hospicjum Proroka Eliasza konferencję w tej sprawie. Zgromadziła ekspertów, praktyków i przedstawicieli instytucji publicznych.

Jej efektem jest wystąpienie generalne zawierające postulaty dotyczące stanu opieki paliatywnej na obszarach wiejskich. Marcin Wiącek kieruje je do resortów zdrowia oraz rodziny, pracy i polityki społecznej, a także do Narodowego Funduszu Zdrowia.

Temat godnego starzenia się, chorowania i umierania na wsi rzecznik podejmował już wielokrotnie wskazując w wystąpieniach na liczne problemy systemowe z jakimi borykają się pacjenci w dostępie do opieki hospicyjnej. Niedawna konferencja była kontynuacją działań RPO w zakresie podnoszenia w przestrzeni publicznej problemów i stanu opieki paliatywnej.

Nie budzi najmniejszych wątpliwości, że świadczenia opieki paliatywnej i hospicyjnej wymagają zmian. A największe problemy w tym zakresie obserwujemy właśnie na obszarach wiejskich, które stanowią ponad 90% terytorium Polski i zamieszkuje na nich 40% polskich obywateli.

Szybkiemu starzeniu się populacji wsi towarzyszy słabo rozwinięta infrastruktura, ograniczony dostęp do transportu publicznego, usług społecznych i opieki zdrowotnej, co negatywnie wpływa na jakość życia najstarszych mieszkańców i ich prawo do opieki i godnej starości.

RPO wskazuje, że rolą hospicjum nie jest dbanie o godną śmierć, lecz dbanie o godne życie do końca – pełne empatii, miłości i szacunku. Powinno zapewniać ochronę godności ludziom starszym, ludziom nieuleczalnie chorym, ludziom żegnającym się ze światem.

Godność w tym zakresie oznacza, że każdy człowiek powinien być zawsze w centrum zainteresowania. Wobec czego, każdy człowiek ma prawo do szczęścia, do szacunku i prawo do cieszenia się życiem, niezależnie od tego, w jakiej fazie życia się znajduje.

Tło sytuacji zdrowotnej i zmian społecznych na obszarach wiejskich

RPO zwraca uwagę na nierówności w zdrowiu osób starszych w zależności od czynników społecznych. Niekorzystna sytuacja mieszkańców wsi wobec mieszkańców miast wynika przede wszystkim z gorszego statusu społeczno-ekonomicznego, a nie miejsca zamieszkania. Zniwelowanie nierówności w zdrowiu wśród starszych Polaków wymaga zapewnienia poprawy poziomu edukacji i opieki zdrowotnej na wcześniejszych etapach życia przyszłych seniorów.

Z badań wynika, że ponad 71% (ponad 2,4 mln) osób mieszkających na terenach wiejskich w wieku 60 lat i więcej nie używa Internetu. Warto tak kształtować nie tylko rozwiązania prawne, lecz i faktyczne, aby osoby wykluczone cyfrowo nie były wykluczone ze społeczeństwa.

Polska wieś starzeje się szybko. Dlatego jest konieczne przejście od opieki rodzinnej do opieki instytucjonalnej. Ta jest przeciążona i pojawiają się problemy z dostępnością i jakością, co w szczególności jest widoczne na terenach wiejskich.

Zapewnienie opieki domowej na terenach wiejskich

W opiece senioralnej występują takie problemy jak: niedofinansowanie, braki kadrowe, czy niedostateczne powiązanie opieki medycznej i społecznej. Problemem są tutaj zasady funkcjonowania Pielęgniarskiej Opieki Długoterminowej Domowej (PODD), czyli nad obłożnie i przewlekle chorym przebywającym w domu. W praktyce, nie każdy przewlekle chory przebywający w domu może otrzymać taką opiekę - lekarze POZ często nie wiedzą, co to jest PODD, jakie są kryteria kwalifikacji i gdzie w swoim rejonie szukać takiej usługi. Występują również problemy z długim czasem oczekiwania na przyjęcie do PODD.

Źródłem wykluczenia chorych i ich rodzin są również choroby demencyjne. W aspekcie społecznym ta grupa osób jest często pomijana. Liczba osób chorych na demencję jest niedoszacowana i nie ma systemu opieki dla takich osób. Również rodziny nie są przygotowane do życia z osobami chorującymi na choroby demencyjne. Osoby chore z demencją i ich rodziny zamieszkujące tereny wiejskie powinny znaleźć się w systemie zarówno pod względem edukacyjnym, jak i wsparcia medycznego.

Nowy model działania hospicjum

RPO przedstawił również opracowany przez Fundację Hospicjum Proroka Eliasza nowy model działania hospicjum polegający m.in. na poprawie dostępności opieki dla osób przewlekle, nieuleczalnie chorych, umierających oraz ich opiekunów na terenach wiejskich, a także poprawie jakości życia osób chorych i ich umierania oraz zapewnienie wsparcia wytchnieniowego dla opiekunów domowych.

Celem tego modelu jest wsparcie osób zależnych w ich lokalnej społeczności i unikanie tak długo, jak to jest możliwe, umieszczenia ich w domach pomocy społecznej lub hospicjach stacjonarnych. Odpowiada on na problemy społeczne, które dotyczą w szczególności:

• niewystarczającej liczby miejsc świadczących profesjonalną opiekę;
• ograniczeń we wskazaniach do przyjęcia do opieki paliatywnej;
• braku środków;
• niedoborów personelu.

Rzecznik wskazuje, że model opracowany przez Hospicjum Proroka Eliasza można powielać i może on służyć innym, działającym na terenach wiejskich, jednostkom o podobnych potrzebach zdrowotnych. Podobnie jak innowacyjny projekt „Dać to, czego naprawdę potrzeba" polegający na stworzeniu sieci zasobów na obszarach wiejskich pomagających na wielu poziomach – od pomocy sąsiedzkiej i grup nieformalnych, po organizacje sektora publicznego i NGO.

Marcin Wiącek podkreśla, że opieka paliatywna i hospicyjna jest świadczeniem gwarantowanym. Jednocześnie rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 października 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej zawiera ograniczony wykaz chorób kwalifikujących do leczenia z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej.

Oznacza to, że pod opieką hospicjum można umrzeć tylko na kilka chorób wskazanych w tym rozporządzeniu. Niemniej, pod opieką hospicjów powinny być wszyscy pacjenci umierający, niezależnie na jaką chorobę dana osoba umiera.

Rzecznik liczy na to, że przedstawione zagadnienia będą kolejnym impulsem ukazującym społeczeństwu i organom władzy publicznej problemy ludzi wykluczonych – współczesnych wykluczonych na obszarach wiejskich. Ludzi, których godne życie u jego kresu zależy często od tego, czy ich sytuacja jest przewidziana przez stosowne paragrafy, czy mieszczą się w limitach, albo czy mają to szczęście, że mieszkają w obszarze działania hospicjów domowych.

Wobec tego prosi ministra zdrowia Adama Niedzielskiego, minister rodziny, pracy i polityki społecznej Marlenę Maląg i prezesa NFZ Filipa Nowaka o zapoznanie się z rekomendacjami i stanowisko.

Apel RPO Marcina Wiącka

Czy ktokolwiek z nas chciałby umierać w samotności, w cierpieniu? Czy chcielibyśmy żeby tak odchodziła bliska nam osoba?

Ze strachu rzadko myślimy i rozmawiamy o śmierci, o odchodzeniu. 

Opieka paliatywna i hospicyjna w Polsce od lat boryka się z wieloma problemami. Jest źródłem nierównego traktowania pacjentów i ich rodzin. Zwłaszcza na terenach wiejskich, które stanowią aż 90 procent powierzchni Polski, gdzie mieszka 40 procent ludności naszego kraju. To właśnie tu rozgrywają się najbardziej przejmujące dramaty i pojawiają największe potrzeby.

Starzejące się społeczeństwo, zbyt wąski wykaz chorób kwalifikujących do opieki hospicyjnej, brak środków i personelu.

To problemy, na które Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę od lat, które wymagają pilnych zmian systemowych.

Zaapelowałem o ich rozwiązanie do resortów zdrowia i rodziny, do NFZ-u.  Przedstawiłem też postulaty z konferencji na ten temat, która odbyła się niedawno w moim biurze.

To niedopuszczalne, że godne, bezbolesne odchodzenie zależy od paragrafów, wykazów świadczeń, od miejsca zamieszkania. Szacunek do życia należy się każdemu. Wynika to wprost z konstytucyjnej zasady ochrony godności człowieka.

Koniec życia to nadal życie! 

Zapewnienie opieki u jego kresu jest obowiązkiem państwa. W imię prawa do godnego życia dla każdego człowieka i jego rodziny!

Odpowiedź Stanisława Szweda, sekretarza stanu w MRiPS 

W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że problematyka dotycząca stanu opieki paliatywnej, w tym m.in. dostępu do opieki hospicyjnej wykracza poza kompetencje Ministra Rodziny i Polityki Społecznej.

Organizacja systemu opieki nad pacjentami w terminalnej fazie choroby w głównej mierze leży w kompetencjach Ministerstwa Zdrowia, niemniej jednak pomoc społeczna może być jednym z elementów systemu, który wspiera system ochrony zdrowia w tym obszarze, dlatego uprzejmie dziękuję za przesłane postulaty i wnioski zawarte w piśmie Pana Rzecznika. Zapewniam, że będą one analizowane i traktowane jako materiał pomocniczy w bieżących pracach resortu dotyczących problematyki opieki nad osobami wymagającymi wsparcia.    

Przekazując powyższe wyjaśnienia chciałbym zwrócić uwagę Pana Rzecznika na wybrane działania Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej, które są obecnie realizowane, a mogą być istotnym elementem wsparcia środowiskowego dla osób wymagających pomocy ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. 

Przykładem działań, które wpływają na rozwój usług w obszarze wsparcia osobom wymagającym pomocy, w szczególności na obszarach wiejskich czy w mniejszych miejscowościach jest Program „Opieka 75+”. 

Zapewnienie osobom wymagającym wsparcia opieki w formie usług opiekuńczych pozwala na pozostanie osoby w miejscu zamieszkania – bez konieczności korzystania z instytucjonalnych form wsparcia. Z punktu widzenia Ministerstwa istotne jest, aby usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania, były realizowane w każdej gminie. Niektóre gminy nie realizowały tego zadania w sposób wystarczający, dlatego też w 2018 roku wdrożony został program „Opieka 75+”. Strategicznym celem programu jest poprawa dostępności do usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych, dla osób w wieku 75 lat i więcej - jest adresowany do gmin miejskich, wiejskich, miejsko – wiejskich, do 60 tys. mieszkańców. 
Gminy, które przystąpią do realizacji programu uzyskują finansowe wsparcie do 50% przewidywanych kosztów realizacji  usług. W roku 2021 program realizowało 570 gmin, usługami w jego ramach objęto 9 380 osób na kwotę ponad 22,5 mln zł. Wysokość środków przekazanych na realizację programu „Opieka 75+” - edycja 2022 wynosi ponad 38 mln zł.  

Od 2020 roku Minister Rodziny i Polityki Społecznej wspiera działania mające na celu zapewnienie możliwości bezpiecznego funkcjonowania seniorów w ich miejscu zamieszkania w ramach Korpusu Wsparcia Seniorów.

Celem Modułu II Programu jest poprawa bezpieczeństwa oraz możliwości samodzielnego funkcjonowania w miejscu zamieszkania dla osób starszych przez zwiększanie dostępu do tzw. „opieki na odległość”. Realizacja Modułu II ma także na celu wsparcie w miejscu zamieszkania seniorów w wieku 65 lat i więcej, którzy mają problemy związane z samodzielnym funkcjonowaniem ze względu na stan zdrowia, prowadzących samodzielne gospodarstwa domowe lub mieszkających z osobami bliskimi, które nie są w stanie zapewnić im wystarczającej opieki w codziennym funkcjonowaniu w zakresie odpowiadającym ich potrzebom. Samorząd gminny rozeznaje potrzeby seniorów w zakresie wyposażenia ich w tzw. „opaskę bezpieczeństwa”. 

Opaski bezpieczeństwa są wyposażone w co najmniej trzy wybrane funkcje,  np. przycisk bezpieczeństwa – sygnał SOS, detektor upadku, czujnik zdjęcia opaski, lokalizator GPS, funkcje umożliwiające komunikowanie się z centrum obsługi i opiekunami lub funkcje monitorujące podstawowe czynności życiowe – puls i saturację.

Podłączone są z całodobowym centrum monitoringu, co daje poczucie bezpieczeństwa nie tylko seniorom, ale także jego rodzinie. W przypadku trudnej sytuacji lub nagłego zagrożenia wciśnięcie guzika alarmowego znajdującego się na opasce umożliwia połączenie się z dyspozytorem, który podejmuje decyzję o sposobie udzielenia pomocy seniorowi. 

Warto również wskazać, że w chwili obecnej trwają prace nad wdrożeniem rozwiązań systemowych zmierzających w kierunku deinstytucjonalizacji usług społecznych w Polsce. 7 czerwca 2022 r.  Rada Ministrów przyjęła uchwałę w sprawie przyjęcia polityki publicznej pod nazwą Strategia rozwoju usług społecznych, polityka publiczna do roku 2030 (z perspektywą do 2035 r.).

Strategia zakłada m.in. kierunki działań wspierających rozwój usług społecznych realizowanych w środowisku zamieszkania, jak i wsparcie rodzin sprawujących opiekę nad osobami wymagającymi pomocy w codziennym funkcjonowaniu.

Przy czym przyjęcie strategii wyznacza kierunki planowanych zmian, co będzie w dalszej kolejności wymagało podjęcia szeregu reform systemowych państwa, których realizacja będzie rozłożona w czasie. 

V.7010.140.2019