Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• XXXIV Liceum Ogólnokształcąc im. Krzysztofa Kieślowskiego w Łodzi zakazało uczniom w regulaminie używania symbolu Ogólnopolskiego Strajku Kobiet na platformie do zdalnego nauczania.
• RPO poprosił o wyjaśnienia i dowiedział się, że regulamin zabrania po prostu używania w awatarach na platformie TEAMS (ikonkach identyfikujących użytkowników) jakiejkolwiek symboliki politycznej i nie wskazuje bezpośrednio na żadną organizację, stowarzyszenie czy grupę nieformalną.
• RPO odniósł jednak wrażenie, że przepisy regulaminu zostały opracowane w reakcji na konkretne wydarzenia, związane z wydaniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji (K 1/20).  Dlatego przedstawił w piśmie do szkoły i do samorządu Łodzi wyjaśnienia.

Celem Rzecznika Praw Obywatelskich nie jest wskazywanie sposobu, w jaki należy rozumieć symbole Ogólnopolskiego Strajku Kobiet. Rzecznik zauważa jednak, że także nauczyciele nie powinni przenosić własnych interpretacji na uczniów i uczennice. Dyrekcja szkoły napisała przecież Rzecznikowi: „Używana przez kilkoro uczniów symbolika związana z OSK była odbierana przez część społeczności negatywnie. Działalność OSK w przestrzeni publicznej i nie tylko, nacechowana jest wulgaryzmami, mową nienawiści, aprobowaniem stosowania przemocy i wręcz zachęcaniem do jej stosowania. Szkoła nie może być miejscem na promocje takich zachowań”.

Używanie przez młodzież symbolu OSK nie oznacza automatycznie aprobowania działań niezgodnych z prawem. Nie można przyjąć, że manifestowanie swoich poglądów za pomocą symbolu błyskawicy jest jednoznaczne z pochwałą czynów chuligańskich, używania wulgarnego języka oraz ataków na określone miejsca, osoby lub środowiska, które miały faktycznie miejsce podczas jesiennych protestów i były oceniane krytycznie przez obserwatorów. Tworzenie takiego ciągu skojarzeń stanowi niepotrzebną nadinterpretację, a organy administracji nie powinny podejmować działań w reakcji na czyny domniemane lub teoretyczne.

Rzecznik Praw Obywatelskich wie, iż do zadań szkoły należy wychowywanie dzieci i młodzieży, a obowiązkiem dyrektora szkoły jest zapewnienie im bezpiecznych warunków nauki. Rzecznik troszczy się również o uczniów, dla których ważne są wartości etyki chrześcijańskiej. Świadczy o tym m.in. stanowisko Rzecznika w sprawach dotyczących funkcjonowania w szkołach symboli religii katolickiej. Rzecznik apeluje o to, aby ocena zachowania konkretnego ucznia lub uczennicy była dokonywana w każdym przypadku z najwyższą starannością, z poszanowaniem ich praw i wolności..

Reakcja szkoły na działania podejmowane przez uczniów i uczennice musi być proporcjonalna, co oznacza, że ewentualne dolegliwości powinny być odpowiednie do stopnia szkodliwości zachowania danej osoby. Tymczasem wśród możliwych konsekwencji umieszczania zakazanych znaków w awatarach wymieniono karę najbardziej poważną - skreślenie z listy uczniów szkoły, co może budzić sprzeciw.

RPO podkreśla znaczenie wolności wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, gwarantowanej przez art. 54 Konstytucji RP, art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 12 i art. 13 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka.  

Wolność wypowiedzi obejmuje poglądy kontrowersyjne, budzące duże emocje. Wypowiedzią jest wyrażenie swoich poglądów i przekonań w każdej możliwej formie, a zatem nie tylko w formie werbalnej, ale również w inny sposób. Dlatego też wskazywanie w odpowiedzi szkoły na negatywny odbiór symboli u niektórych osób, zranienie ich uczuć, profilaktykę zachowań agresywnych czy też zapobieganie konfliktom między uczniami, nie stanowi, zdaniem Rzecznika, wystarczającego uzasadnienia dla ograniczania wolności przekonań. Znak umieszczony w awatarze to symbol bierny, który nie wymusza żadnej reakcji ze strony nauczycieli oraz innych uczestników zajęć.

Orzecznictwo organów Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności potwierdza, że ochrona wynikająca z art. 10 Konwencji rozciąga się na wszystkie rodzaje wypowiedzi wyrażających opinie, idee albo informacje, niezależnie od ich treści oraz sposobu komunikowania się, w szczególności o charakterze politycznym oraz dotyczące spraw publicznej troski. W uzasadnieniu wyroku Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził: „Swoboda wypowiedzi jest jednym z filarów demokratycznego społeczeństwa, podstawą jego rozwoju i warunkiem samorealizacji jednostki. (...) Nie może obejmować wyłącznie informacji i poglądów odbieranych przychylnie albo postrzeganych jako nieszkodliwe lub obojętne, ale i takie, które obrażają, oburzają lub wprowadzają niepokój w państwie albo w jakiejś grupie społeczeństwa. Takie są wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których demokratyczne społeczeństwo nie istnieje”. W wyroku Women on Waves i inni przeciwko Portugalii Trybunał dodał, że wolność wypowiedzi staje się najcenniejsza właśnie wtedy, kiedy prezentowane są idee, które uderzają, szokują i kwestionują zastany porządek.

RPO z zadowoleniem przyjmuje informację, że XXXIV Liceum Ogólnokształcące im. Krzysztofa Kieślowskiego uznaje prawo uczniów i uczennic do uczestniczenia w życiu społecznym oraz posiadania poglądów politycznych, a także stara się zapewniać im możliwość prowadzenia debaty na ważne tematy podczas lekcji historii, WOS oraz na godzinach wychowawczych. Aby jednak wartości wymienione w statucie („ochrona swobody myśli, sumienia, wyznania, tolerancja światopoglądowa, poszanowanie odmienności”) nie pozostały jedynie w sferze deklaracji, uczniom należy zapewnić prawo do swobody wyrażania przekonań także w warunkach, które nie są w pełni kontrolowane przez nauczycieli. Nie można bowiem mówić o swobodzie wypowiedzi, jeśli jest ona dopuszczalna w ściśle wyznaczonych ramach i nie naraża innych osób na konfrontację z odmiennymi opiniami. Ponieważ zadaniem szkoły jest przygotowanie uczniów i uczennic do dorosłego życia, warto pamiętać, że ich udziałem stanie się kontakt z - jak ujął to w piśmie do RPO dyrektor Liceum - „afiszowaniem się odmiennymi poglądami politycznymi”. Słusznym celem jest zatem wychowanie w duchu tolerancji oraz przygotowanie młodych ludzi do debaty w sytuacji, gdy druga osoba ma inne poglądy.

Rzecznik zapoznał się z protokołem z kontroli z dnia 16 kwietnia 2021 r. w XXXIV LO im. K. Kieślowskiego w Łodzi, przeprowadzonej przez Przewodniczącego Rady Miejskiej w Łodzi i innych radnych. Wynika z niego, że w ocenie radnych Regulamin został przyjęty z naruszeniem § 13 Statutu Szkoły, ponieważ nie był konsultowany z radą rodziców, radą pedagogiczną i samorządem uczniowskim. Radni zauważają, że platforma Teams, używana przez szkołę, jest platformą ogólnodostępną i publiczną. Niezrozumiałe jest zwłaszcza adresowanie zakazów umieszczania symboli w awatarach do rodziców uczniów.

Wolność wypowiedzi gwarantowana jest przez art. 54 ust. 1 Konstytucji RP każdemu, a zatem także młodym osobom, które uczęszczają do szkoły. Wolność ta nie ma charakteru absolutnego i podlega ograniczeniom. W odniesieniu do realizacji wolności i praw dzieci i młodzieży trzeba uwzględniać stopień ich dojrzałości oraz możliwe zagrożenia. Nie można jednak zakładać, że młody wiek uniemożliwia im dokonywanie własnych analiz i wyciągania wniosków. Ewentualne zakazy powinny być wprowadzane po dokonaniu oceny wszystkich aspektów problemu oraz zważeniu korzyści i strat dla rozwoju młodych ludzi. Istnieje ryzyko, iż żądanie od uczniów zaprzestania prezentowania określonych poglądów wpłynie negatywnie na ich zainteresowanie problemami społecznymi i przyszłą aktywność obywatelską.

VII.564.45.2021