Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Uchodźcy wojenni z Ukrainy mają być tymczasowo lokowani m.in. na terenie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich
• W pierwszej kolejności będą tam trafiać wychowankowie ukraińskich domów dziecka i dzieci bez opieki
• Wśród wyzwań z tym związanym jest m.in. konieczność zapewnienia im odpowiedniej specjalistycznej opieki oraz zdemontowania krat, drutu kolczastego i innych zabezpieczeń  – wskazuje RPO
• Niezależnie do tego należy też rozważyć przedłużenie okresu przyznawania świadczenia z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy
• AKTUALIZACJA: Rząd znowelizował przepisy tak, aby w określonych przypadkach gmina mogła przedłużać okres wypłaty tego świadczenia na okres dłuższy niż powyżej 120 dni – odpisało MSWiA

Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się w tej sprawie do pełnomocnika rządu ds. uchodźców wojennych z Ukrainy Pawła Szefernakera.

Tymczasowe zakwaterowanie w zakładach poprawczych i schronisk dla nieletnich 

Jedną z odpowiedzi na wyzwania związane z  koniecznością zapewnienia osobom przybywającym z Ukrainy, w tym dzieciom, godnych warunków zamieszkania jest przepis ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, przewidujący użyczania jednostkom samorządu terytorialnego, z przeznaczeniem na tymczasowe miejsce zakwaterowania, nieruchomości pozostających w zarządzie trwałym zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. 

RPO dowiedział się, że rozpoczęto przygotowania do lokowania cudzoziemców w tych placówkach. Rzecznikowi udostępniono wytyczne Ministerstwa Sprawiedliwości dla ich dyrektorów. Wynika z nich m.in., że takie obiekty mają służyć jako miejsce zakwaterowania w pierwszej kolejności dla wychowanków ukraińskich domów dziecka i dzieci bez opieki. 

Dostrzegając wyzwania z tym związane, RPO zwraca uwagę na szczególnie istotne kwestie związane z wdrażaniem tego rozwiązania.

Osoby przybywające z terenów objętych działaniami wojennymi mogą doświadczać traumy wojennej lub innych stanów wymagających wzmożonej opieki specjalistycznej. Szczególnie narażone są grupy wrażliwe, w tym dzieci. Jako kluczowa jawi się zatem potrzeba zapewnienia im adekwatnej specjalistycznej opieki. Z wytycznych MS wynika, że uchodźcy wojenni w tych placówkach znajdą się pod opieką dotychczasowej kadry pedagogicznej. 

Dotychczas jej zadania koncentrowały się na działaniach resocjalizacyjnych. Wraz ze zmianą charakteru placówek i całkowicie odmiennym profilem kierowanych tam osób, kompetencje zawodowe,  choć z pewnością wysokie, mogą wymagać rozwinięcia, adekwatnie do nowej sytuacji. 

RPO prosi zatem o informację, czy pracownicy pedagogiczni tych placówek są lub zostaną odpowiednio przeszkoleni, aby nieść pomoc osobom o różnych potrzebach związanych z traumą wojenną i doświadczeniem migracyjnym. Czy ewentualnie jest planowane uzupełnienie personelu o dodatkowych specjalistów, np. ekspertów w zakresie opieki nad dziećmi, które doświadczyły urazów psychicznych w wyniku działań zbrojnych.

RPO zwraca też uwagę na różnice kulturowe i językowe, które  mogą w poważnym stopniu utrudnić pracę personelu i wpłynąć na jakość opieki. A w przypadku nieznajomości języka niemożliwe wydaje się zapewnienie efektywnej opieki psychologicznej.

Marcin Wiącek pyta ponadto, czy planowane jest dodatkowe wsparcie kadry pedagogicznej, przez np. zatrudnienie asystentów kulturowych oraz tłumaczy języka ukraińskiego lub zwiększanie kompetencji językowych dotychczasowej kadry. 

Nie bez znaczenia jest fakt, że zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich są obiektami o charakterze izolacyjnym. Zwykle w oknach zainstalowane są kraty, bramy oraz dodatkowo wzmocnione drzwi, a teren jest ogrodzony płotem zwieńczonym odkoszami ostrzowymi lub kolczastymi. Mimo że z wytycznych MS wynika, że mobilność obywateli Ukrainy kwaterowanych w takich placówkach nie będzie ograniczona, a placówki te przestaną pełnić funkcje izolacyjne, to wciąż istnieje ryzyko, że pobyt w takim otoczeniu będzie wpływał niekorzystnie na osoby, które doświadczyły ciężkich przeżyć wojennych. 

Rzecznik pyta zatem, czy w tych placówkach będą wykonywane modyfikacje  polegające na likwidacji elementów charakterystycznych dla miejsc izolacji (np. demontaż krat, drutów kolczastych, dodatkowych zabezpieczeń).

Ponadto wśród uchodźców mogą być osoby z niepełnosprawnościami, których stan wymaga odpowiednich dostosowań otoczenia. Chodzi o uwrażliwienie osób odpowiedzialnych za wdrażanie tego rozwiązania na szczególne potrzeby niektórych cudzoziemców.  RPO chce zatem wiedzieć, czy przewidziano kwaterowanie osób z niepełnosprawnościami lub innych osób o szczególnych potrzebach w tego typu placówkach, a jeśli tak, to czy będą one odpowiednio przystosowane.

Zarazem nie można zapominać o dotychczasowych wychowankach przekształcanych zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, którzy będą przeniesieni do innych takich obiektów. RPO zwraca uwagę na potrzebę zatroszczenia się o płynną adaptację przenoszonych wychowanków w nowych ośrodkach i konieczność zapewnienia warunków odpowiednich do potrzeb.

Mając na uwadze wszystkie te wątpliwości, Marcin Wiącek prosi Pawła Szefernakera  o pomoc w ustaleniu, ile zawarto odpowiednich porozumień w tej sprawie między organami jednostek samorządu terytorialnego a MS (nawet jeżeli same obiekty pozostają w tym momencie puste). Pyta też, ilu cudzoziemców, w tym dzieci, ma trafić do tych placówek. A chodzi tu też o dzieci pochodzenia romskiego bez opieki - do BRPO docierają sygnały o trudnej do ustalenia lokalizacji tej grupy. 

Świadczenie za zakwaterowanie uchodźców z Ukrainy

Ponadto RPO podkreśla, że docierają do niego sygnały świadczące o problemach związanych z długoterminowym kwaterowaniem uchodźców wojennych z Ukrainy. Zgodnie z art. 13 ust. 1 ww. ustawy, każdemu podmiotowi, w szczególności osobie fizycznej prowadzącej gospodarstwo domowe, który zapewni na własny koszt zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, może być przyznane na jego wniosek świadczenie pieniężne z tego tytułu, nie dłużej niż za okres 120 dni od dnia przybycia obywatela Ukrainy na terytorium RP. 

Wiele osób, które zdecydowały się gościć u siebie uchodźców wojennych tuż po ich przybyciu do naszego kraju, wkrótce nie będzie mogło kontynuować udzielania im pomocy wyłącznie z powodu braku środków finansowych, w tym przede wszystkim braku możliwości pobierania tego świadczenia. Może to negatywnie wpłynąć na sytuację cudzoziemców, w tym na nasilenie się zjawiska bezdomności. 

Niewystarczająca może się okazać zmiana rozporządzenia Rady Ministrów z 24 czerwca 2022 r. w sprawie maksymalnej wysokości tego świadczenia. Dzięki niej  gminy zyskały możliwość przedłużania wypłaty tych świadczeń. gdy pomoc w postaci zakwaterowania i wyżywienia udzielana jest obywatelom Ukrainy należącym do wymienionych w rozporządzeniu grup wrażliwych (m.in. osobom z orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności, kobietom po 60. i mężczyznom po 65. roku życia, kobietom w ciąży).

Jakkolwiek zrozumiała jest intencja, aby rozwiązanie polegające na przyjmowaniu uchodźców wojennych z Ukrainy przez osoby prywatne miało charakter tymczasowy, to jednak takie podejście powinno uwzględniać realia związane z dostępnością innych form zakwaterowania, zwłaszcza  nieruchomości na rynku najmu i kosztami. A wycofanie się z wypłaty świadczeń osobom pomagającym nie powinno narażać potrzebujących na kryzys bezdomności.

RPO prosi o analizę tych zagadnień oraz rozważenie przedłużenia okresu przyznawania świadczenia z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy. Pyta też, czy podjęto już działania, a jeśli tak to jakie, dla zminimalizowania możliwych skutków, jakie przyniesie rosnąca liczba osób rezygnujących z udzielania zakwaterowania uchodźcom wojennym z Ukrainy. 

Odpowiedź Pawła Szefernakera, sekretarza stanu w MSWiA 

Rząd nie przestaje wspierać podmiotów, które pomagają uchodźcom z Ukrainy. 24 czerwca br. została przyjęta nowelizacja rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 maja 2022 r. w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia pieniężnego przysługującego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy oraz warunków przyznawania tego świadczenia i przedłużania jego wypłaty, która spełnia oczekiwania społeczne w tym zakresie. W §4 ust. 1 ww. rozporządzenia wskazano, że gmina może przedłużyć okres wypłaty świadczenia na okres dłuższy niż 120 dni  w przypadku zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelowi Ukrainy, który:

1. posiada orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie, o którym mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
2. posiada dokument potwierdzający I lub II stopień niepełnosprawności wydany w ramach ukraińskiego systemu orzekania o niepełnosprawności;
3. ukończył 60 rok życia (kobiety) albo 65 rok życia (mężczyźni);
4. jest kobietą w ciąży lub osobą wychowującą dziecko do 12 miesiąca życia;
5. samotnie sprawuje na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej opiekę nad trojgiem i więcej dzieci;
6. jest małoletnim wymienionym w art. 25a ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa  (dalej: specustawa).

    Świadczenie, o którym mowa w ust. 1:

• pkt 1 i 2 – przysługuje za osobę niepełnosprawną, za osobę sprawującą nad nią opiekę i za każde małoletnie dziecko tych osób;
• pkt 4 – przysługuje za kobietę w ciąży i za każde jej małoletnie dziecko lub za opiekuna wychowującego dziecko do 12 miesiąca życia i za wszystkie jego małoletnie dzieci;
• pkt 5 – przysługuje za opiekuna i za każde małoletnie dziecko;
• pkt 6 – przysługuje za małoletniego, za opiekuna tymczasowego ustanowionego dla małoletniego oraz za wszystkie małoletnie dzieci opiekuna tymczasowego.

Ponadto rząd pracuje wspólnie z partnerami po stronie samorządowej nad przygotowaniem kompleksowych i systemowych rozwiązań, które umożliwią pełniejszą integrację oraz usamodzielnienie uchodźców wojennych z Ukrainy podczas pobytu w Polsce.

Sytuacja w zakresie potrzeb związanych z udzielaniem pomocy uchodźcom z Ukrainy jest na bieżąco monitorowana. Efektem tego rodzaju działań jest przyjęta przez Sejm RP w dniu 8 czerwca br., z przedłożenia rządowego, nowelizacja specustawy. Wśród rozwiązań w niej zawartych znalazły się także takie, które dotyczą oferty mieszkaniowej dla obywateli ukraińskich. W omawianym kontekście należy wymienić rozwiązania z zakresu prawa budowlanego oraz planowania i zagospodarowania przestrzennego, które mają uprościć działania zmierzające do zwiększenia/zagospodarowania zasobu mieszkaniowego, będącego w posiadaniu jednostek samorządu terytorialnego. Dotyczą one m.in. przebudowy, remontu lub zmiany sposobu użytkowania budynków lub ich części.

Ponadto nadal obowiązują przepisy art. 12 specustawy, która upoważnia wojewodę do zapewnienia pomocy uchodźcom wojennym z Ukrainy. Na podstawie tego przepisu funkcjonują organizowane przez wojewodów i jednostki samorządu terytorialnego punkty zbiorowego zakwaterowania. Ich działalność finansowana jest z Funduszu Pomocy, utworzonego w Banku Gospodarstwa Krajowego na mocy art. 14 specustawy.

Dodatkowo na podstawie art. 12 specustawy, wojewodowie zawierają porozumienia z organizacjami pozarządowymi świadczącymi pomoc uchodźcom (obejmują one np. pomoc w punktach recepcyjnych, udostępnienie miejsc zakwaterowania, pomoc w relokacji uchodźców, wsparcie rzeczowe, wsparcie prawne i informacyjne).

Jednocześnie uprzejmie informuję, że w pozostałych kwestiach, poruszonych w wystąpieniu Pana Rzecznika, właściwe jest Ministerstwo Sprawiedliwości oraz Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej.

XI.543.236.2022