Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił Marszałkowi Senatu opinię do projektu ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa uchwalonej przez Sejm 9 marca 2022 r.

Na początku swojej opinii Marcin Wiącek podkreślił, że bezprecedensowa w najnowszej historii inwazja wojsk Federacji Rosyjskiej na Ukrainę wywołała największy w dziejach współczesnej Europy kryzys humanitarny, w wyniku którego graniczę polsko-ukraińską przekroczyło już prawie 1,5 mln osób. Solidarność i pomoc, jaką polskie władze publiczne i podległe jej służby, a przede wszystkim społeczeństwo, okazują Ukrainie i osobom, które są zmuszone do opuszczenia jej terytorium, jest godna najwyższego szacunku i uznania.

Z tego samego powodu rzecznik podkreślił, że opiniowana przez niego ustawa jest inicjatywą ze wszech miar potrzebną i uzasadnioną.

Tym niemniej błyskawiczne tempo, w jakim powstała ta ustawa, siłą rzeczy oznaczać musiała pojawienie się w niej ustaleń i rozwiązań mogących budzić wątpliwości i dyskusje. W związku z tym PRO przedstawił marszałkowi Senatu RP swoje uwagi do projektu ustawy.

Przepisy ustawy a przepisy prawa UE regulujące przyznawanie ochrony czasowej

W dniu 4 marca 2022 r. Rada (UE) wydała decyzję wykonawczą 2022/382 stwierdzającą istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2001/55/WE i skutkującą wprowadzeniem tymczasowej ochrony. Wskutek tej decyzji szeroki katalog osób uciekających z Ukrainy został objęty czasową ochroną bez konieczności dodatkowych procedur. Ochrona ta gwarantuje im m.in. prawo poruszania się po UE i zakwaterowania oraz dostęp do rynku pracy i opieki zdrowotnej.

Rzecznik z aprobatą zauważył, że zakres pomocy oferowany w ustawie o pomocy obywatelom Ukrainy jest zdecydowanie szerszy niż pomoc gwarantowana w przepisach ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, która określa m.in. tryb wdrażania unijnego mechanizmu ochrony czasowej.

Zakres beneficjentów ustawy powinien być zdaniem RPO szerszy

Rzecznik wskazał, iż ograniczenie oddziaływania ustawy do sytuacji obywateli Ukrainy oraz ich małżonków, którzy przybyli do Polski legalnie po 24 lutym 2022 r. bezpośrednio z terytorium Ukrainy pozostawia poza systemem pomocowym znaczną grupę osób w podobnej sytuacji. Ochrona i prawa przyznawane przez ustawę nie będą miały zastosowania w takiej sytuacji do obywateli Ukrainy, którzy np. dotarli do Polski za pośrednictwem innego państwa, a także innych niż małżonkowie członków rodziny nie posiadających ukraińskiego obywatelstwa. W związku z tym rzecznik proponuje rozszerzenie kręgu podmiotów uprawnionych do korzystania z pomocy oferowanej w analizowanej ustawie o bezpaństwowców i cudzoziemców o innym niż ukraińskie obywatelstwie, którzy są członkami rodzin obywateli Ukrainy innymi niż ich małżonkowie.

Rzecznik wnosi ponadto o wprowadzenie rozwiązań chroniących uciekających z Ukrainy cudzoziemców niebędących jej obywatelami, w szczególności tych, które na terytorium Ukrainy koncentrowały swoje życie prywatne i zawodowe. W opinii rzecznika takie osoby powinny mieć dostęp do pomocy państwowej zbliżony do tego, jaki ustawa proponuje obywatelom Ukrainy.

RPO zwrócił uwagę, iż ustawa ogranicza świadczenie pomocy w punktach recepcyjnych jedynie do obywateli Ukrainy i ich małżonków, którzy przybyli do Polski bezpośrednio z terytorium Ukrainy po 24 lutym 2022 r. Rzecznik prosi o objęcie tym przepisem wszystkich cudzoziemców, którzy przekroczyli granicę polsko-ukraińską.

Rzecznik proponuje również odstąpienie od uzależnienia udzielenia ustawowej ochrony od legalnego wkroczenia na terytorium RP. O ile aktualnie ruch na przejściach granicznych jest niezakłócony, to rozwój wydarzeń w Ukrainie może doprowadzić do sytuacji, że osoby uciekające przed wojną mogą zacząć przekraczać granicę w każdy możliwy sposób i w różnych miejscach. Warto więc, aby już teraz projektowane przepisy stwarzały takim osobom szansę na legalizację pobytu w trybie przewidzianym w ustawie.

Dostęp do edukacji w Polsce - zbyt ogólne upoważnienie dla ministra edukacji i nauki

Istotne zastrzeżenia rzecznika wzbudziły przepisy ustawy regulujące dostęp osób uciekających z Ukrainy do edukacji na terenie RP. Ustawa zawiera ogólne upoważnienie Ministra Edukacji i Nauki do określenia w drodze rozporządzenia organizacji wychowania i opieki dzieci i młodzieży będących obywatelami Ukrainy. Rzecznik zauważa, że takie rozwiązanie może skutkować nadaniem ministrowi nowych, szerokich uprawnień oraz może być niezgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP, który wymaga, by ustawowe upoważnienia do wydawania rozporządzeń były szczegółowe.  

Rzecznik zwrócił ponadto uwagę na:

– warunki dostępu do polskich szkół wyższych – RPO wskazał, że ustawa powinna brać pod uwagę fakt, iż znaczna cześć osób uciekających z Ukrainy będzie pozbawiona dokumentów potwierdzających ich status studenta

– zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych i prawa lokatorów – w ocenie RPO rozwiązanie przewidziane w ustawie może rodzić ryzyko zagrożenia bezdomnością osób należących do grup szczególnie wrażliwych (matki z dziećmi, kobiety w ciąży,  osoby z niepełnosprawnościami, osoby obłożnie chore itp.) – z ustawy nie wynika bowiem jaka i czy w ogóle zostanie tej grupie osób zapewniona pomoc w zakwaterowaniu po wygaśnięciu stosunku użyczenia.

– dopuszczalność przeznaczenia zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich na tymczasowe miejsca zakwaterowania dla osób opuszczających Ukrainę – rzecznik przestrzega przed takim rozwiązaniem z uwagi na zbliżony do więziennego charakter taki placówek, który może mieć wysoce niekorzystny wpływ na psychiczne samopoczucie kwaterowanych tam osób, które nierzadko dotknięte będą traumatycznymi przeżyciami.

Cała opinia Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 10 marca 2022 r.