Biuletyn Informacji Publicznej RPO

5 kwietnia 2022 r. w Biurze RPO odbyło się śniadanie prasowe z udziałem Rzecznika Praw Obywatelskich i zaproszonych dziennikarzy. Głównym tematem spotkania były działania RPO związane z sytuacją uchodźców uciekających przed wojną w Ukrainie i sytuacja na granicy polsko-białoruskiej. Było to pierwsze spotkanie Rzecznika z dziennikarzami w takiej formie, od kiedy objął urząd.

Marcin Wiącek witając gości zwrócił uwagę, że do dziennikarzy docierają takie informacje, którymi mogą się z Rzecznikiem dzielić, a Biuro RPO w codziennej pracy czerpie wiele inspiracji z pojawiających się doniesień prasowych. Często wykorzystywane są one w późniejszych wystąpieniach Rzecznika.

- Zależy mi na tym, żeby mieć z Państwem bezpośredni kontakt, a takie spotkania i rozmowy na kluczowe tematy organizować możliwie często – podkreślił Rzecznik. 

Działania podejmowane przez Rzecznika

Pierwsza część spotkania poświęcona była bezpośrednio działalności Rzecznika. Marcin Wiącek przedstawił w skrócie działania podejmowane przez Rzecznika i kierowane przez niego biura w ostatnich miesiącach. Opowiedział o swoich doświadczeniach z wizytacji w strefie przygranicznej. Przedstawił wybrane wystąpienia dotyczące bieżącej sytuacji uchodźców i omówił problemy, na które zwracał uwagę w opinii do ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy.

Część problemów, które sygnalizował, zostało już dostrzeżonych i poprawionych, jak na przykład problem uchodźców, którzy nie przebyli do Polski bezpośrednio z Ukrainy. Niektóre problemy nadal jednak obowiązują w ustawie i pozostają nierozwiązane. Przykładem jest zbyt wąski zakres podmiotowy stosowania specustawy i pominięcie w systemie pomocowym osób, które przybyły z Ukrainy do Polski przed 24 lutego 2022 r.

Zwrócił uwagę, że na infolinie Biura RPO, gdzie pracują osoby posługujące się językiem ukraińskim i rosyjskim, najczęściej dzwonią ludzie poszukujące informacji. Nie pojawiły się dotychczas zgłoszenia dotyczące naruszaniem ich praw.

Rzecznik poinformował również o planowanych szkoleniach dla wolontariuszy. Przekazał m.in., że z rozmów przeprowadzonych z wolontariuszami wynika, iż są problemy z interpretacją przepisów specustawy. Dlatego Biuro RPO wspólnie z MSWiA przygotowuje cykl szkoleń, dzięki którym wolontariusze otrzymają praktyczne informacje jak stosować specustawę i będą mogli doradzać uchodźcom, w jaki sposób skorzystać z jej rozwiązań.

Planowane wystąpienia RPO

RPO zasygnalizował dziennikarzom, że w najbliższym czasie skieruje dwa wystąpienia dotykające istotnych problemów związanych z funkcjonowaniem specustawy.
Pierwsze dotyczące terminu, od kiedy uchodźcom z Ukrainy wypłacane są świadczenia, np. 500+. Drugie o braku określenia w ustawie formy umowy zawieranej z osobami, które przyjęły do siebie uchodźców z Ukrainy, co może wywołać problemy natury prawnej np. dotyczące braku możliwości odwołania w sytuacji, kiedy gmina odmówi zawarcia umowy.

Rzecznik podzielił się z dziennikarzami również wnioskami, jakie płyną z jego rozmów z przedstawicielami władz lokalnych. Samorządowcy zwracają uwagę, że są w stanie udźwignąć zadania związane z wdrożeniem rozwiązań zawartych w specustawie, ale brakuje na to środków. Podkreślają, że w większości są to zadania własne, czyli finansowane ze środków samorządowych, ale powoli kończą się na to fundusze, a system rekompensat z budżetu państwa jest niewystarczający.

Problemy finansowe mają też organizacje pozarządowe, które wzięły na siebie bardzo duży ciężar niesienia pomocy. Między innymi przez podniesienie w „Polskim Ładzie” kwoty wolnej od podatku mniej środków trafi do NGO-sów z 1%. Problem zapewnienia płynności finansowej organizacjom pozarządowym jest bardzo ważny i Rzecznik poinformował, że również w tej sprawie zamierza podjąć dialog z władzami państwowymi.

Edukacja

W trakcie spotkania wywiązała się dyskusja na temat problemów związanych z edukacją dzieci z Ukrainy. Rozmawiano o kwestii, która ostatnio pojawiła się w mediach, dotyczącej podchodzenia przez uciekające przed wojną dzieci do egzaminu 8-klasisty. Zwrócono uwagę na kłopoty, które pojawią się w przyszłości, związane z kontynuowaniem nauki w liceach i technikach. Decyzję w tym zakresie pozostawiono dyrektorom placówek oświatowych.

Zwrócono ponadto uwagę na inny problem, który może pojawić się w przyszłości. Jeśli wobec dzieci z Ukrainy zastosuje się inne, łatwiejsze warunki, mogą pojawić się zarzuty, że będą uprzywilejowane. Dużym problemem jest też bariera językowa – i dotyczy to zarówno samej nauki, jak i pomocy psychologicznej czy pedagogicznej.

Niektóre dzieci adaptują się bardzo szybko, a inne potrzebują dużo więcej czasu. Specustawa przewiduje możliwość tworzenia w szkołach oddziałów przygotowawczych, ale dyrektorzy tego unikają. Kolejnym problemem, na który w rozmowie zwrócono uwagę, jest sytuacja uczniów, którzy pozostali w systemie ukraińskim i obecnie uczą się zdalnie. Te dzieci pozostają poza systemem pomocy.

Sytuacja Rosjan i Białorusinów w Polsce

W trakcie spotkania zwrócono uwagę na niepokojące sygnały dotyczące traktowania przebywających w Polsce obywateli Rosji i Białorusi. Coraz częściej pojawiają się sytuacje represjonowania takich osób wyłącznie ze względu na ich pochodzenie – odmawia się im udziału w imprezach sportowych, obsługi w restauracjach itp.

Jest to bardzo niepokojące zjawisko, tym bardziej, że większość z nich uciekła do Polski przed represjami ze strony reżimu Łukaszenki i Putina, jako działacze opozycji. Polska pomaga takim osobom, ale przez to, że niewiele mówi się na ten temat, uchodźcy represjonowani politycznie niesłusznie doświadczają dyskryminacji. Należy uczulać społeczeństwo, że to są ludzie, którzy również wymagają naszego wsparcia.

Granica z Białorusią i strefa przygraniczna

Wiele czasu poświęcono na rozmowę o sytuacji w strefie przy granicy z Białorusią. Zarówno w kontekście trwającego tam kryzysu humanitarnego, który może się nasilić z nadejściem cieplejszych pór roku, jak również możliwości ulokowania w bazie lokalowej na tym obszarze uchodźców z Ukrainy.

Branża hotelarska i gastronomiczna przeżywa bardzo trudny czas. Przedsiębiorcy na wschodzie kraju, nie tylko w strefie objętej zakazem przebywania, są postawieni pod ścianą. Rekompensaty należą się wyłącznie przedsiębiorcom działającym w strefie, a przedstawiciele branży spoza strefy, którzy doświadczają tych samych problemów, tej rekompensaty nie otrzymują.

RPO pytany o stanowisko odnośnie do legalności stosowania pushbacków podkreślił, że procedura w aktualnym kształcie jest niezgodna z Konstytucją i prawem międzynarodowym. 

- Są standardy wynikające z orzecznictwa ETPCz jak ta procedura ma wyglądać. Trybunał powiedział, że można dopuścić pushbacki, jeśli spełnione są dwie przesłanki. Po pierwsze zawrócenie następuje na granicę państwa, które jest bezpieczne; po drugie można to zrobić tylko wtedy, gdy ludzie, którzy się przedarli przez granicę świadomie zrezygnowali z legalnych procedur – zaznaczył Marcin Wiącek.

Zwrócił uwagę, żadna z tych przesłanek nie jest spełniona w przypadku przekraczania granicy z Białorusią. – Unia Europejska wyraźnie wskazała, w rozporządzeniu nakładającym sankcje, że Białoruś jest współagresorem. Trybunał w Strasburgu również kilka lat temu stwierdził, że ze Białoruś nie jest państwem bezpiecznym – wskazał Rzecznik i wyjaśnił, że chodzi o sprawę, w której ETPCz uznał, że Polska naruszyła Europejską Konwencje Praw Człowieka odmawiając przyjęcia wniosków o ochronę międzynarodową części uchodźców z Czeczenii.

Odnosząc się do zakazu przebywania w strefie przygranicznej, Marcin Wiącek zwrócił uwagę, że składał kasację w sprawie dziennikarzy, którzy weszli na teren objęty stanem wyjątkowym. Sąd Najwyższy uznał kasację i stwierdził, że tak daleko idący, bezwzględny zakaz przebywania jest niezgodny z Konstytucją. – Skoro w czasie stanu wyjątkowego taki zakaz był niezgodny, to tym bardziej teraz jest niezgodny, gdy nie ma już stanu wyjątkowego – podsumował RPO.

Kończąc spotkanie, Rzecznik podkreślił, że taka rozmowa oraz wymiana opinii jest dla niego i jego współpracowników bardzo cenna. Zaprosił też dziennikarzy do tego, aby wspólnie ustalać propozycje tematów przyszłych spotkań.