Biuletyn Informacji Publicznej RPO

15 czerwca przypada Światowy Dzień Świadomości Znęcania się nad Osobami Starszymi (World Elder Abuse Awareness Day, WEAAD). Dzień ten został ustanowiony przez ONZ w 2011 roku. Tegoroczne obchody są okazją do przyjrzenia się wsparciu i ochronie osób starszych w sytuacjach kryzysowych, takich jak pandemie, katastrofy klimatyczne czy konflikty wojenne. 

W kontekście tematu przewodniego obchodów należy dokładnie przeanalizować wsparcie, jakie jest udzielane przez państwo polskie osobom starszym uciekającym przed wojną z Ukrainy, a także próbującym przedostać się przez granicę polsko-białoruską.

Projekt badawczy o potrzebach osób starszych uciekających przed wojną z Ukrainy

Rzecznik Praw Obywatelskich wziął udział w projekcie badawczym HelpAge International, którego celem było zdiagnozowanie potrzeb starszych osób z Ukrainy, które uciekając przed konfliktem zbrojnym, znalazły schronienie w Polsce. Autorki raportu pt. „Każdy ma swoją historię, ale ból jest ten sam” opublikowanego we wrześniu 2023 r. i podsumowującego wyniki projektu wskazały, że osoby w wieku powyżej 60 lat z Ukrainy stanowiły 7% wszystkich osób uciekających przed wojną. W liczbach bezwzględnych szacuje się, że było to blisko 73 000 osób. Mimo ogólnego wysiłku, by sprostać wyzwaniom i zapewnić uchodźcom możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb, zidentyfikowano liczne ograniczenia m.in. w dostępie do pomocy społecznej dedykowanej osobom, które nie mogą pracować ze względu na wiek, niepełnosprawność lub znajdują się w bardzo trudnej sytuacji finansowej. Również zakwaterowanie pozostaje jednym z najważniejszych długoterminowych wyzwań dla starszych ukraińskich uchodźców w Polsce. Dostęp do opieki zdrowotnej, oprócz długiego czasu oczekiwania, który jest udziałem także starszych Polek i Polaków, ogranicza również bariera językowa. Potrzebne jest także wsparcie psychiczne i psychospołeczne, gdyż odsetek osób z objawami depresji jest w tej grupie wysoki (prawie 80%). Nie sprzyja poprawie tej sytuacji brak programów i działań skierowanych do starszych uchodźców z Ukrainy, dostosowanych do ich potrzeb i wyzwań stojących przed tą grupą wiekową.

Legalizacja pobytu osób starszych z Ukrainy w Polsce

Kolejną sprawą pozostaje możliwość legalizacji pobytu osób starszych z Ukrainy w Polsce. Ponieważ większość z nich nie jest w stanie podjąć zatrudnienia, nie będą mogli ubiegać się o główne formy pomocy dla cudzoziemców, które są uzależnione od podjęcia pracy lub nauki w Polsce. Innym sposobem zalegalizowania pobytu po zakończeniu obowiązywania specustawy byłoby dla starszych uchodźców z Ukrainy ubieganie się o ochronę międzynarodową w Polsce, ale to rozwiązanie również wiąże się z pewnymi wyzwaniami, głównie związanymi z tymczasowością wsparcia udzielanego osobom, którym została udzielona ochrona międzynarodowa. 

Pewną odpowiedź na to wyzwanie stanowi ostatnia nowelizacja przepisów. W dniu 12 marca 2022 r. polski parlament uchwalił „Ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa”. Ustawa przyznawała obywatelom Ukrainy i ich małżonkom, którzy wjechali do Polski od 24 lutego 2022 r. i zadeklarowali zamiar pozostania w Polsce, prawo do legalnego pobytu w kraju do 24 sierpnia 2023 roku. Ze względu na trwającą wojnę okres ten jest obecnie przedłużony do dnia 30 czerwca 2024 r., a w szczególnych przypadkach do 31 sierpnia lub 30 września 2024 r. W ustawie z dnia 15 maja 2024 r. o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw przedłużono legalność pobytu obywateli Ukrainy do dnia 30 września 2025 r. Ustawę przekazano Prezydentowi do podpisu (stan na 5. czerwca 2024 r.). W projekcie przewidziano możliwość przekształcenia przez obywateli Ukrainy aktualnych uprawnień pobytowych w zezwolenie na pobyt czasowy, udzielane w uproszczonej procedurze wydania karty pobytu ważnej na okres 3 lat. W ocenie Rzecznika jest to zmiana w dobrym kierunku, mająca zapewnić stabilność obywatelom Ukrainy, którzy chcą pozostać na dłużej w Polsce. 

Niemniej jednak Rzecznik nadal postuluje rozważenie umożliwienia osobom z Ukrainy ubiegania się o zezwolenie na pobyt stały po ustaniu przepisów przejściowych na mocy ustawy o cudzoziemcach ze względu na wypełnienie kryterium wystarczająco długiego okresu pobytu na terytorium Polski (obecnie status osób z Ukrainy wpisanych do bazy UKR nie daje takiej możliwości, gdyż został przyznany na podstawie odrębnych, przejściowych przepisów).

Prace nad Konwencją ONZ o prawach osób starszych

Zarysowane kwestie stanowią również tło dla potrzeby opracowania i przyjęcia Konwencji o prawach osób starszych na poziomie Organizacji Narodów Zjednoczonych. Polska, jako członek ONZ, może aktywnie włączyć się w tę debatę i korzystając także z własnych doświadczeń wziąć udział w kształtowaniu międzynarodowych standardów, które ułatwią lub umożliwią zastosowanie standardów praw człowieka w sytuacjach specyficznych dla osób starszych, których potrzeby nie są uwzględnione w porządku prawnym, tak jak np. wymieniona powyżej nieadekwatność aktualnych przepisów  umożliwiających legalizację stałego pobytu, zakładających konieczność podjęcia pracy lub nauki. Osoby starsze znajdujące się w takiej sytuacji nie mają dostępnych innych przepisów w prawie międzynarodowym umożliwiających im ubieganie się o legalizację stałego pobytu. Podany przypadek stanowi przykład dyskryminacji pośredniej, czyli obejmującej sytuacje, w której pozornie neutralne przepisy stawiają daną grupę osób, w tym wypadku osoby starsze, w gorszej sytuacji oraz dyskryminacji intersekcjonalnej, w których dana osoba jest w gorszej sytuacji ze względu na więcej niż jedną cechę – taką jak np. wiek i pochodzenie narodowe. 

Instrument wiążącego prawa międzynarodowego poprzez zestawienie standardów ochrony praw osób starszych stanowiłby klarowny kompas dla zmian w prawie na poziomie krajowym w spójny i całościowy sposób, obejmując nie tylko wskazany przykład, ale całe obszary życia jak: dostęp do opieki zdrowotnej, prawo do edukacji i włączenia społecznego, prawo do życia wolnego od przemocy, przeciwdziałanie ageizmowi i inne. Instrument ten zawierałby również mechanizm mobilizujący do realizacji zamierzeń w postaci okresowej sprawozdawczości z implementacji przepisów prawa międzynarodowego. Ponadto, podobnie jak Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, konwencja o prawach osób starszych zwiększałaby ogólną świadomość w społeczeństwie co do praw człowieka w starszym wieku, a także wpływałaby na kształt nowych polityk publicznych. Ponadto debata ta, prowadzona na forum Grupy Roboczej ONZ ds. Starzenia się, dzięki przyjętej podczas ostatniego posiedzenia decyzji 14/1, uznała istnienie luk w ochronie prawnej osób starszych i wskazała wśród możliwych do rozważenia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ opcji zaradzenia tym lukom, także opracowanie nowej konwencji o prawach osób starszych. Tym samym od decyzji na poziomie ONZ, w których podejmowaniu uczestniczy także polski rząd, zależy, w jaki sposób prawa osób starszych będą chronione w przyszłości.

Przeciwdziałanie przemocy wobec osób starszych w ogólnym ujęciu należy do tematów podejmowanych całościowo przez Rzecznika Praw Obywatelskich zarówno w sprawach indywidualnych, wystąpieniach kierowanych do organów władzy publicznej, jak i poprzez organizowane konferencje oraz kampanie społeczne.