Biuletyn Informacji Publicznej RPO

15 marca 2024 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się konferencja pt. "Przemoc wobec osób starszych".

Uczestnicy konferencji rozmawiali o tym, jak rozpoznać zachowania przemocowe oraz jak się przed nią bronić i jej zapobiegać. Powiedzieli m.in. czym jest przemoc, jakie są jej typy, co to jest język przemocowy, jak możemy przeciwdziałać przemocy, jak zgłaszać przemoc, kto może nam pomóc.

Konferencja miała formułę „gwiaździstą” – debatę w Biurze RPO oglądali i komentowali uczestnicy spotkań 83 lokalnych zorganizowanych w 77 miejscowościach.

Spotkanie moderował Dariusz Supeł, zastępca dyrektora Centrum Projektów Społecznych Biura RPO.

Powitanie RPO

Marcin Wiącek powitał gości i podkreślił, że przemoc w każdej postaci to forma drastycznego naruszenia praw i godności człowieka. Szczególnie pilny jest natomiast problem przemocy wobec osób starszych, ponieważ jest to grupa ludzi szczególnie na nią narażona.

– Osoby starsze często nikomu nie mówią, że są źle traktowane. Wstydzą się tego, że przemoc stosuje osoba najbliższa, boją się, że zostaną umieszczone w domu opieki, że zostaną same i sobie nie poradzą – wskazał rzecznik.

Marcin Wiącek przypomniał, że z formalnego punktu widzenia polskie prawo chroni przed przemocą, ale żeby prawo zadziałało, konieczne są gwarancje jego efektywności. Bardzo potrzebne jest również wypracowanie w ludziach wrażliwości na przemoc i krzywdę dziejącą się drugiemu człowiekowi.

– Dlatego wspólnie z państwem chcemy się zastanowić nad tym, co zrobić, żeby uwrażliwić ludzi, w tym osoby pełniące funkcje publiczne, na cierpienie i krzywdę drugiego człowieka. Co zrobić, żeby osoby doświadczające przemocy przestały czuć się winne i współodpowiedzialne za to, co je spotyka. By miały siłę i odpowiednie wsparcie, zarówno ze strony najbliższych i państwa, aby przeciwstawić się tym, którzy stosują wobec nich przemoc – powiedział RPO.

Życząc uczestnikom konferencji owocnej dyskusji Marcin Wiącek wskazał, że zapoznanie się z ich opiniami i pomysłami jest dla niego ważne. – Wszystkie uwagi, wnioski, postulaty, które państwo nam przedstawią, znajdą swój wyraz w dokumentach, wystąpieniach i wypowiedziach które ja i moi współpracownicy będziemy kierować do władz publicznych – powiedział Marcin Wiącek.

Wiesława Borczyk, prezes Ogólnopolskiej Federacji Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku, podziękowała za możliwość uczestnictwa w tak ważnej i przydatnej konferencji w takim szerokim gronie na terenie całego kraju. Podziękowała też wszystkim uniwersytetom trzeciego wieku, które włączyły się w przygotowanie spotkań lokalnych i życzyła ciekawej dyskusji.

Wystąpienia prelegentów

Dr Piotr Zakrzewski z Zespołu Prawa Karnego BRPO w przystępny sposób przedstawił czym jest przemoc. Podał definicję ustawową, mówiąc o przemocy fizycznej, psychicznej i psychologicznej.  Ale przemoc to także zaniechanie - gdy ktoś nie wykonuje opieki do której jest zobowiązany. A już zabójstwem może być celowe przedawkowanie leków, lub ich niepodanie, gdy jest to niezbędne.

Prelegent opisał, jakie zachowania mogą narazić seniorów na uszczerbek na  zdrowiu – fizycznym lub psychicznym.

Przemoc psychiczna to mówienie o kimś źle. Przypisywanie innym negatywnych zachowań jest karalnym pomówieniem.

Przemoc to także obelgi. Jest nią też popychanie kogoś, nawet gdy nie wymaga to interwencji lekarza, a także samo tylko przytrzymanie.

Przemoc to także uporczywe nękanie. Np. przykucie do łózka to pozbawienie  wolności, co jest karalne. Zmuszanie do czegoś to także przemoc, także wtedy gdy ma to formę szantażu emocjonalnego. Przemocą jest też przetrzymywanie w wilgoci czy chłodzie. Wyłączenie  komuś prądu, wody, ogrzewania – to również przemoc.

Gwałtem jest nie tylko penetracja, ale każda niechciana  czynność o charakterze  seksualnym -  także wtedy, gdy sprawca wykorzystuje  bezradność danej osoby.

Formy znęcania się nas osobą starszą to np. zamykanie  lodówki na kłódkę, palenie świata w nocy lub zakaz  jego palenia

Kradzież tożsamości to przestępstwo, na które osoby starsze są szczególnie narażone. Zabranie karty płatniczej czy dowodu osobistego - lub ich zniszczenie to przestępstwa szczególnie dotkliwe dla seniorów 

Następnie o języku przemocowym mówiła Danuta Parlak, psycholożka, wykładowczyni akademicka, członkini Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO. Wskazała, że język przemocowy to przemoc dokonująca się poprzez krzywdzące użycie języka w relacjach z osobami starszymi. Podkreśliła przy tym, że psychiczne krzywdzenie jednostki jest najbardziej nieuchwytną, najbardziej zdradliwą formą maltretowania, a według Światowej Organizacji Zdrowia co szósta osoba w wieku 60+ doświadcza różnych form przemocy w środowisku rodzinnym. Najczęściej to jest przemoc o charakterze psychicznym.

Prelegentka wskazała, że istnieje różnych form takiej przemocy jak ośmieszanie, obmawianie, wyzwiska, obelgi czy pogróżki. Język przemocowy często towarzyszy innym formom przemocy. Rzadko występuje samodzielnie.

Zwróciła uwagę na wymiar werbalny tej przemocy – czyli sam dobór i użycie słów, które mają wyraźnie negatywne znaczenie, jak wyzwiska, przekleństwa, słowa wulgarne. Językiem przemocowym mogą stać się też słowa pozornie neutralne, które zmieniają swój wydźwięk w zależności od kontekstu użycia lub intonacji głosu.

Aspekt niewerbalny, czyli w jaki sposób zwracamy się do osób z którymi mamy kontakt, to przede wszystkim ton głosu (agresywny, wrogi) i jego nasilenie (krzyk, głos podniesiony). Ale także szept może służyć do wyrażenia groźby czy zastraszenia osoby starszej.
Prelegentka przedstawiła następnie przykładowe przejawy języka przemocowego i zwróciła szczególną uwagę na problem ignorowania osoby starszej i mówienie w sposób celowo utrudniający zrozumienie i porozumiewanie się.

Istotnym problemem jest stosowanie języka protekcjonalnego wobec osób starszych, czyli tzw. dziadurzenie. Przypomina on mowę kierowaną do małych dzieci, ale jest używany w relacjach z osobami starszymi. Przejawia się on m.in. uproszczonym słownictwem i gramatyką, krótszymi wypowiedziami, stosowaniem powtórzeń.

Zaznaczyła, że dziadurzenie wynika z postrzegania osoby starszej jako osoby mniej sprawnej, mniej kompetentnej. Wiąże się również z problematyką ageizmu. Osoby starsze odbierają ten język negatywnie, jako zagrażający ich poczuciu szacunku i godności.

Prelegentka podkreśliła, że przemoc psychiczna jest trudniejsza do zauważenia w porównaniu z agresją fizyczną. Ale nie oznacza to, że język przemocowy jest czymś ulotnym. Pozostawia trwałe ślady w psychice osób starszych i wpływa na ich funkcjonowanie społeczne i zdrowotne.

Wskazała, że taka przemoc narusza godności osoby starszej. Prowadzi do zachwiania jej poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym losem i przyszłością oraz obniżenia poczucia własnej wartości. Konsekwencją tego jest ograniczenie kontaktów społecznych.

Dużym problemem jest nieujawnianie takich form przemocy. Wynika to z traktowania jej jako tematu tabu, o którym się nie mówi, ale często też więzi emocjonalnej ze sprawcą, czy poczucia winy.

Podkreśliła, że bardzo ważnym jest aby przemoc była ujawniana, bo osoby starsze często funkcjonują poza rozbudowanymi sieciami społecznych kontaktów, przez co mniejsza jest szansa na dostrzeżenie problemu przez innych. Osoby starsze są też bardziej skłonne ukrywać istnienie przemocy w rodzinie niż osoby młode i w średnim wieku. Podkreśliła, że nieujawnienie jej w porę grozi niebezpieczeństwem eskalacji przemocy nawet po jej skrajne formy.

Bardzo istotne jest to, żeby osoby starsze zechciały mówić, bo już sam fakt ujawnienia przemocy może wpłynąć na sprawcę. Otwarte mówienie o przemocy sprawia też, że osoba starsza staje się silniejsza emocjonalnie i psychiczne. Ujawnienie przemocy stwarza możliwość poszukiwania i uzyskania pomocy.

Prezentację pod tytułem „Jak zgłaszać przemoc, kto może pomóc” przedstawiła mł. insp. Wanda Mende, naczelniczka Wydziału Profilaktyki Społecznej Komendy Głównej Policji.

Prelegentka przedstawiła statystki dotyczące przestępstw popełnianych wobec osób starszych. Wskazała, że w 2023 r. Policja założyła niebieskie karty w ok. 7,5 tys. sprawach, w których osoby dotknięte przemocą domową były w wieku powyżej 65 lat, co stanowiło ok. 9,6% wszystkich przypadków. Przedstawiła również dane dotyczące tzw. przestępstw „na legendę” (czyli oszustw polegających na nakłonieniu do przekazania pieniędzy oszustowi poprzez podawanie się np. za wnuka ofiary). 

Wskazała, że przemoc w rodzinie można zgłosić zarówno Policji – zarówno za pomocą telefonu alarmowego, jak i poprzez kontakt z dzielnicowym – pracownikowi socjalnemu, czy lekarzowi. Podkreśliła, że zgłoszenie problemu Policji pozwala osobie pokrzywdzonej na dostęp do Funduszu Pomocy Osobom Pokrzywdzonym Przestępstwom. W ramach funduszu można uzyskać m.in. pomoc prawną, wsparcie psychologiczne, dostęp do tłumacza języka migowego, a także pomoc materialną w postaci np. pokrycia kosztów leczenia i rehabilitacji czy przejściowych problemów ze zobowiązaniami czynszowymi. 

Wanda Mende wskazała również na kampanię społeczną #ZnamTeNumery, która ma na celu zwiększenie świadomości problemu oszustw „na legendę” i edukację w zakresie zabezpieczania się przed przestępstwami w sieci. W ramach kampanii promowane są rozwiązania takie jak np. ustalenie z osobami najbliższymi hasła-klucza, którego podanie pozwoli na upewnienie się co do tożsamości rozmówcy.

Magdalena Rutkiewicz, prezeska Fundacji Projekt Starsi, przedstawiła dobre praktyki przeciwdziałania przemocy.

Pomagająca osobom starszym Fundacja przygotowała, we współdziałaniu z ekspertami, formularz dla lekarzy oceny ryzyka przemocy wobec seniora.  

- Teraz go wdrażamy, co jest bardzo trudne – poinformowała Magdalena Rutkiewicz. Tylko 1 proc. Niebieskich kart jest zakładany przez ochronę zdrowia.  - To nasz słaby punkt - dodała.

Lekarze mówią nam, że wiedzą, co się dzieje u pacjentów, ale nie chcą w to wnikać. Nie czują się bowiem kompetentni, by  zacząć rozmowę na ten temat. Nie wiedzą, na czym się skupić. Argumentują bowiem, że „oni są od zdrowia, a nie od przemocy”.  

Dlatego formularz zawiera siedem pytań, jakie lekarz powinien zadać w wolnej, swobodnej rozmowie z seniorem. Stosowałby tę procedurę tylko wtedy, kiedy coś go zaniepokoi, a nie przy każdym rutynowym badaniu seniora. 

Formularz przewiduje trzy procedury:

• "zieloną" -  gdy przemoc nie została potwierdzona, ale lekarz musi odnotować to, co go zaniepokoiło, a potem wrócić do tematu;
•  "żółtą" – gdy odpowiedzi osoby starszej były na „tak”, ale nie jest jeszcze zagrożone jej życie czy zdrowie. Wówczas lekarz powinien wręczyć tej osobie materiały z kontaktami do pomocy i wrócić po jakimś czasie do tematu;   
• "czerwoną" – gdy wobec powziętych informacji lekarz musi zawiadomić służby i wypełnić Niebieską kartę.

Ponadto Fundacja przeprowadziła szkolenia księży i parafii z przeciwdziałania przemocy, tak aby wspierali osoby starsze, które są krzywdzone. Księża nie mają bowiem wiedzy i umiejętności w zakresie przemocy domowej, ale często stykają się z tymi problemami. Rolą księży miałoby zatem być motywowanie osób starszych doświadczających przemocy, by skorzystali z profesjonalnej pomocy, a nie tylko modlili się o odmianę losu.

Konferencję zamknął zastępca RPO Wojciech Brzozowski, który zwrócił uwagę na problem wszechobecności przemocy wobec osób starszych, która sprawia, że  starszych staje się ona niewidzialna, przezroczysta i jest uważana za naturalny element życia społecznego. Wskazał, że na wiele tematów można by powiedzieć znacznie więcej i dyskusja na ten temat będzie kontynuowana i podziękował prelegentom i uczestnikom za wystąpienia i ciekawą dyskusję.