Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nowelizacja umożliwia dalsze tymczasowe kwaterowanie uchodźców w obiektach nieprzeznaczonych do zamieszkania zbiorowego
• Nie zabezpiecza jednak wystarczająco przed warunkami, które mogą  zagrażać życiu, zdrowiu i bezpieczeństwu cudzoziemców - należałoby zatem wskazać np. minimalny metraż na osobę i zagwarantować dostęp do dostatecznej liczby sanitariatów
• Zastrzeżenia budzi przepis przewidujący, że do końca roku urzędy nie będą musiały terminowo załatwiać wniosków o zgodę na pobyt w Polsce – co nie dotyczy tylko uchodźców z Ukrainy, ale ogółu cudzoziemców
• Wątpliwości rodzi również możliwość tymczasowego powierzania opieki nad dzieckiem z Ukrainy osobom, które nie ukończyły wymaganych szkoleń

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek prosi marszałka Senatu Tomasza Grodzkiego o rozważenie tych m.in. uwag w pracach legislacyjnych nad ustawą z 8 kwietnia 2022 r. ws. zmiany ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw..

Kwaterowanie uchodźców w budynkach nieprzeznaczonych do zamieszkania 

Nowelizacja ma umożliwić dalsze tymczasowe kwaterowanie cudzoziemców w obiektach innych niż budynki przeznaczone do zamieszkania zbiorowego, czyli w obiektach sportowych czy halach ekspozycyjnych. Pozwala zatem na zakwaterowanie w obiektach, które nie spełniają warunków określonych w przepisach techniczno-budowlanych, przeciwpożarowych oraz higieniczno-sanitarnych. Jedynym zastrzeżeniem jest spełnianie podstawowych wymagań co do nośności i stateczności konstrukcji oraz bezpieczeństwa użytkowania.

Wydaje się, że o ile dopuszczenie możliwości kwaterowania cudzoziemców również w obiektach innych niż budynki zbiorowego zamieszkania, jest w obecnych warunkach koniecznością, to sam przepis zdaje się wymagać korekty. Nie zabezpiecza on bowiem w wystarczającym stopniu przed takimi warunkami, które mogą stanowić realne zagrożenie dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa cudzoziemców. 

Podstawowe wymagania dla tych obiektów  określono bowiem zbyt ogólnikowo. Warto zatem je doprecyzować, choćby przez: 

• wskazanie minimalnego metrażu przypadającego na jedną osobę, 
• zagwarantowanie dostępu do dostatecznej liczby sanitariatów,
• uwzględnienie minimalnych standardów dotyczących temperatury, wentylacji czy nawet lokalizacji przestrzeni mieszkalnej, aby wykluczyć np.. kwaterowanie osób w pomieszczeniach poniżej poziomu gruntu. 

Forma pouczania cudzoziemców o prawach i obowiązkach 

Inną zmianą jest wprowadzenie możliwości umieszczenia pouczenia cudzoziemca -  korzystającego z ochrony czasowej o trybie i zasadach postępowania związanego z ochroną czasową oraz o jego prawach i obowiązkach - na stronie Urzędu ds. Cudzoziemców w postaci elektronicznej.

Budzi to zaniepokojenie RPO co do skuteczności takiej formy pouczenia. Wskazane byłoby wysyłanie pouczenia pisemnego utrwalonego w postaci elektronicznej pod wskazanym przez cudzoziemca adresem poczty elektronicznej lub też wskazanie adresu strony internetowej, na której znajduje się takie pouczenie. Cudzoziemiec powinien móc wyrazić pisemną zgodę na to, aby zostać pouczonym w jednej z takich form.

Wstrzymanie biegu terminów wydawania zezwoleń na pobyt

Poważne zastrzeżenia rodzi zawieszenie i nierozpoczynanie - w okresie do 31 grudnia 2022 r. - biegu terminów na załatwienie spraw co do udzielenia, zmiany lub cofnięcia cudzoziemcom poszczególnych zezwoleń pobytowych. Przepis ten praktycznie pozbawia ich prawa do skutecznego skorzystania z instytucji ponaglenia na przewlekłość lub bezczynność organu. Cudzoziemiec zostanie pozbawiony jedynego instrumentu zdyscyplinowania organu do skutecznego działania. 

Przez ponad osiem miesięcy właściwe organy nie będą zobowiązane do terminowego załatwiania tych spraw. Cudzoziemiec, który np. złoży wniosek o zezwolenie na pobyt czasowy w kwietniu 2022 r. (po wejściu w życie ustawy), musi liczyć się z tym, że jego sprawa może zostać załatwiona dopiero w lutym 2023 r. W tym czasie będzie on pozbawiony możliwości wpływu na tok i szybkość postępowania, w tym wniesienia skargi do sądu administracyjnego, a w dalszej kolejności również ewentualnego zasądzenia odszkodowania i wymierzenia organowi grzywny z tytułu przewlekłości bądź bezczynności.

Przepis ten nie odnosi się bezpośrednio do spraw związanych z migracjami wojennymi z Ukrainy i dotyczy wszystkich cudzoziemców, nie tylko tych, wobec których zastosowanie znajdują przepisy nowelizowanej ustawy. O ile zrozumiałe jest, że niektóre organy administracji mają obecnie znacząco więcej pracy, to jednak reakcją państwa na tę sytuację nie powinno być niezałatwianie spraw cudzoziemców przez osiem miesięcy.

RPO wielokrotnie wskazywał na problem przewlekłości postępowań administracyjnych wojewodów w sprawach legalizacji pobytu cudzoziemców. Cudzoziemcy czekają na zgody na pobyt nawet kilkanaście miesięcy. Mimo licznych interwencji i wdrażania przez wojewodów nowych rozwiązań, sytuacja nie poprawiła się. Jej przyczyn należy dopatrywać się w wieloletnim niedofinansowaniu właściwych organów, a przez to braku możliwości zorganizowania obsługi gwarantującej załatwianie spraw w sposób respektujący prawo do dobrej administracji. 

Zasadna byłaby zatem próba rozwiązania problemu przewlekłości poprzez wzmocnienie kadrowe i finansowe urzędów odpowiedzialnych za prowadzenie postępowań legalizacyjnych, a nie poprzez pozbawienie cudzoziemców możliwości zareagowania na taką sytuację. A chodzi wszak np. o ich dostęp do edukacji, prawo do pracy czy prowadzenia działalności gospodarczej, korzystania ze świadczeń socjalnych itd.

Piecza zastępcza dla dzieci z Ukrainy 

Nowelizacja umożliwia tymczasowe powierzenie przez sąd opiekuńczy pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka wobec dziecka z Ukrainy niespokrewnionemu obywatelowi polskiemu, który nie ukończył wymaganych szkoleń. W ocenie RPO jest to zmiana niekorzystna i potencjalnie niebezpieczna z punktu widzenia ochrony praw dziecka. 

Nawet bowiem zawodowe rodziny zastępcze mogą mieć problem z właściwym wykonywaniem swych funkcji wobec dziecka, które mogło przeżyć traumę wojenną, stracić rodziców bądź być rozdzielonym z rodzicami, doświadczać stresu pourazowego, a dodatkowo jest oddzielone jest od opiekunów-obywateli RP barierą językową. 

Umieszczanie dziecka u niedoświadczonego, nieszkolonego opiekuna w trybie pieczy całodobowej i pełnowymiarowej rodzi wyjątkowo duże ryzyko niewłaściwych zachowań i groźnych, zwłaszcza dla dziecka, konsekwencji. Zagrożenia wynikające z tego przepisu zdają się nie być proporcjonalne do spodziewanych korzyści.

Przetwarzanie danych osobowych cudzoziemców

Zakres przetwarzanych danych w rejestrze prowadzonym przez Komendanta Głównego Straży Granicznej ma zostać poszerzony o unikalny numer ewidencyjny nadany przez organ ukraiński, o ile występuje. W rejestrze ma być także przetwarzany numer PESEL, o ile został nadany. 

W trakcie pandemii COVID-19 w celu uzyskania informacji o zaszczepionych studentach, pracownikach naukowych oraz doktorantach organy władzy publicznej zestawiły ze sobą dwa rejestry. O ile zatem intencją projektodawcy było zestawianie danych przetwarzanych w tym rejestrze z innymi rejestrami, np. z udostępnionymi władzom polskim rejestrami ukraińskimi, o tyle podejmowanie takich działań należy uznać za niedopuszczalne.

Ustawa rozszerza katalog podmiotów, którym minister ds. informatyzacji udostępnia dane z rejestru obywateli Ukrainy, którym nadano numer PESEL. Zgodnie z art. 1 rozporządzenia RODO, dane przetwarzane mają być zgodnie z prawem, rzetelnie, a także w sposób przejrzysty dla osoby, której dane dotyczą. Mają być one zbierane w konkretnych, wyraźnych i prawnie uzasadnionych celach i nieprzetwarzane dalej w sposób niezgodny z tymi celami. 

Tymczasem dane udostępnione tak szerokiemu katalogowi podmiotów mogą być przetwarzane, po ich udostępnieniu, w celach innych niż pierwotnie założono. Mając na uwadze strukturę przepisów ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy, można podać w wątpliwość przejrzystość sposobu przetwarzania danych obywateli Ukrainy - wskazuje RPO.

XI.543.104.2022