Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Szkoły baletowe mogą być miejscem występowania niepożądanych zachowań o charakterze przemocowym oraz dyskryminacyjnym ze względu na płeć, w wyniku faworyzowania uczących się w nich chłopców
• Na szkołach, jako miejscu kształtowania charakterów i postaw oraz nadzorujących je organach, spoczywa szczególny obowiązek podejmowania aktywnych działań na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami zarówno w działalności edukacyjnej, jak i wychowawczej
• Wyniki przeprowadzonego w 2020 r. na zlecenie RPO badania „Równe traktowanie w szkole w szkole podstawowej” ujawniły, że od 10 do 35% uczniów ma poczucie, że doświadcza nierównego traktowania

Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę na konieczność wypracowania i wdrożenia odpowiednich rozwiązań prewencyjnych oraz ochronnych wobec osób doświadczających dyskryminacji i innych form nadużyć w środowisku szkolnym. Informacje, które docierają do BRPO wskazują, że m.in. szkoły baletowe mogą być miejscem występowania niepożądanych zachowań o charakterze przemocowym oraz dyskryminacyjnym ze względu na płeć, w wyniku faworyzowania uczących się w nich chłopców. 

Na szkołach, jako miejscu kształtowania charakterów i postaw oraz nadzorujących je organach, spoczywa szczególny obowiązek podejmowania aktywnych działań na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami zarówno w działalności edukacyjnej, jak i wychowawczej. Wynika on zarówno z aktów rangi ustawowej, jak i wielu wiążących Polskę umów międzynarodowych. 

Konieczność kształtowania środowiska szkolnego wolnego od wszelkiego ograniczenia i wykluczenia wynika wprost z Konwencji w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty, która nakłada na państwa-strony obowiązek wyeliminowania lub zabiegania dyskryminacji w dziedzinie oświaty, przez którą rozumie się m.in. stawianie jakiejkolwiek osoby lub grupy osób w sytuacji niedającej się pogodzić z godnością człowieka. Przewiduje ponadto, że celem oświaty powinien być pełen rozwój osobowości ludzkiej i ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód, dodając, że powinna ona sprzyjać wzajemnemu zrozumieniu i tolerancji. 

Do podjęcia odpowiednich kroków, w tym w dziedzinie wychowawczej, dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem zobowiązuje państwo polskie też Konwencja o prawach dziecka. Wyraża ona także zobowiązanie do zagwarantowania ochrony przed dyskryminacją ze względu na jakąkolwiek cechę dziecka w zakresie praw przyznanych Konwencją. 

Również Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet może zostać uznana za źródło obowiązku podejmowania aktywnych działań na rzecz równego traktowania – w tym przypadku kobiet i mężczyzn – w sferze edukacji. Państwa-strony zobowiązały się podejmować kroki w celu likwidacji dyskryminacji kobiet, aby zapewnić im równe prawa z mężczyznami w dziedzinie kształcenia, a w szczególności zapewniające na zasadzie równości kobiet i mężczyzn wyeliminowanie wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia. Państwa są również zobowiązane prowadzić politykę likwidującą dyskryminację kobiet i podjąć stosowne kroki ustawodawcze i inne działania, obejmujące tam, gdzie jest to niezbędne, sankcje i zabraniające wszelkiej dyskryminacji kobiet. Mają powstrzymywać się od wszelkich działań i praktyk dyskryminujących kobiety i zapewnić, aby władze i organy publiczne działały zgodnie z tym obowiązkiem. Podejmą też wszelkie stosowne kroki, aby likwidować dyskryminację kobiet przez jakiekolwiek osoby, organizacje i przedsiębiorstwa. Z konwencji wynika także obowiązek podejmowania wszelkich stosownych kroków w celu zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiety.

Przyczynianie się do eliminacji wszystkich form dyskryminacji kobiet oraz wspieranie rzeczywistej równości kobiet i mężczyzn, także w sferze edukacji, jest zobowiązaniem ciążącym na władzach RP również na mocy Konwencji Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (dalej jako: „konwencja stambulska”). Prorównościowe zadania w sferze edukacji wnikają miedzy innymi z ciążącego na państwach-stronach konwencji stambulskiej obowiązku podjęcia niezbędnych działań, by promować zmianę społecznych i kulturowych wzorców zachowań kobiet i mężczyzn, w celu wykorzenienia uprzedzeń, zwyczajów, tradycji oraz innych praktyk opartych na idei niższości kobiet lub na stereotypowych rolach kobiet mężczyzn. W obowiązek prewencji tego zjawiska wpisuje się także obowiązek podjęcia działań niezbędnych, by zachęcać społeczeństwo, zwłaszcza mężczyzn i chłopców, do aktywnego udziału w zapobieganiu wszystkim formom przemocy objętym zakresem konwencji.

Pomimo istniejących zobowiązań sfera edukacji nie jest wolna od negatywnych zjawisk w postaci dyskryminacji i przemocy. Wyniki przeprowadzonego w 2020 r. na zlecenie RPO badania „Równe traktowanie w szkole w szkole podstawowej” ujawniły, że od 10 do 35% uczniów ma poczucie, że doświadcza nierównego traktowania, tzn. że ich zachowanie, wykonanie zadań i pomysły są oceniane przez nauczycieli gorzej niż działania, wysiłki i propozycje ich rówieśników. Także przenalizowane w ramach badania programy profilaktyczno-wychowawcze nie są pod tym względem satysfakcjonujące. W większości z nich temat problematyka równości pojawia się jedynie w kontekście tolerancji czy szacunku, zaś wymiar równego traktowania i równych praw niezależnie od cech indywidualnych nie jest podkreślany. Uzyskane wyniki ujawniają także, iż w programach profilaktyczno-wychowawczych brakuje treści poświęconych uprzedzeniom i dyskryminacji. W żadnym z 326 analizowanych programów profilaktyczno-wychowawczych nie pojawiły się informacje odwołujące się do możliwości zgłaszania dyskryminacji. Większa obecność treści tego typu, stworzona zwłaszcza z uwzględnieniem konkretnych działań i procedur, może uwrażliwić uczniów i zwiększyć ich świadomość, przyczyniając się do osiągnięcia wskazanego w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej  założenia, że uczeń powinien rozpoznawać „przejawy ksenofobii, w tym rasizmu, szowinizmu i antysemityzmu” oraz uzasadniać „potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom”. Uczennice i uczniowie powinni mieć świadomość obowiązków względem szkoły i społeczności szkolnej, ale także wiedzę o tym w jakich sytuacjach i do kogo mogą zwrócić się o wsparcie jeśli doświadczą niewłaściwych zachowań, zarówno w relacjach rówieśniczych, jak i wertykalnych, czyli ze strony kadry placówki. 

RPO pyta, czy Minister dokonał  w podległych szkołach artystycznych analizy realizacji różnego typu obowiązku niedyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, w szczególności w statutach i programach profilaktyczno-wychowawczych. Jeśli powyższe dane znajdują się w dyspozycji Ministra. Rzecznik prosi o wskazanie, jakie działania zostały podjęte lub są planowane na ich podstawie oraz o informację, czy do Ministerstwa wpływały skargi dotyczące występowania zjawisk niepożądanych w podległych resortowi placówkach szkolnych i jakie czynności zostały podjęte. W przypadku braku tego rodzaju zgłoszeń, prosi o rozważenie skierowania zalecenia podjęcia odpowiednich działań prewencyjno-edukacyjnych, w celu zapewnienia poszanowania godności każdej osoby i zasady niedyskryminacji.

XI.800.5.2020.ASZ