Biuletyn Informacji Publicznej RPO

17 maja corocznie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Przeciw Homofobii, Transfobii i Bifobii. W Polsce osoby LGBT+ nadal narażone są na nierówne traktowanie, uprzedzenia oraz motywowaną nimi agresję i przemoc ze względu na to, kim są.

Z badań społecznych prowadzonych przez Rzecznika Praw Obywatelskich wynika, że orientacja seksualna lub tożsamość płciowa stanowią najczęstszy powód dyskryminacji: ponad połowa respondentów wskazała na orientację seksualną (np. bycie osobą homoseksualną) - 56% oraz tożsamość płciową (np. bycie osobą transpłciową) - 52%.

Według raportu organizacji ILGA, Polska kolejny rok z rzędu zajmuje ostatnie miejsce wśród krajów UE, jeśli chodzi o ochronę praw osób LGBT+. W Europie niższe gwarancje ochrony praw osób LGBT+ stwierdzono jedynie w Rosji i w Białorusi.

Rzecznik Praw Obywatelskich jako niezależny organ ds. równego traktowania dokłada starań, aby zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową był przestrzegany zarówno w prawie, jak i w praktyce.

Wybrane działania RPO

Rzecznik zaskarżył do wojewódzkich sądów administracyjnych dziewięć uchwał jednostek samorządu terytorialnego różnych szczebli dotyczących przeciwdziałania tzw. ideologii LGBT. Wszystkie zaskarżone uchwały zostały uznane przez WSA za podjęte bez podstawy prawnej i nieważne z powodu rażącego naruszenia prawa przez organy je podejmujące:

- wyrok WSA w Gliwicach z dnia 14 lipca 2020 r., sygn. akt III SA/Gl 15/20;
- wyrok WSA w Warszawie z dnia 15 lipca 2020 r., sygn. akt VIII SA/Wa 42/20; 
- wyrok WSA w Lublinie z dnia 6 sierpnia 2020 r., sygn. akt III SA/Lu 7/20;
- wyrok WSA w Kielcach z dnia 11 września 2020 r., sygn. akt II SA/Ke 382/20;
- wyrok WSA w Krakowie z dnia 10 stycznia 2022 r., sygn. akt  III SA/Kr 976/21;
- wyrok WSA w Krakowie z dnia 10 stycznia 2022 r., sygn. akt  III SA/Kr 975/21; 
- wyrok WSA w Rzeszowie z dnia 29 marca 2022 r., sygn. akt II SA/Rz 27/20;
- wyrok WSA w Lublinie z dnia 9 maja 2022 r., sygn. akt III SA/Lu 312/20;
- wyrok WSA w Lublinie z dnia 9 maja 2022 r., sygn. akt III SA/Lu 240/20.

Sądy administracyjne rozpatrując te sprawy nie miały wątpliwości, że uchwały przeciwko „ideologii” LGBT dyskryminują konkretne osoby i stwarzają wokół nich wrogą, uwłaczającą i zastraszającą atmosferę, co może powodować ryzyko przemocy wobec tych osób. W wyrokach podkreślały, że nikt, ze względu na swoją orientację seksualną i tożsamość płciową, nie może być dyskryminowany przez władze publiczne, a podejmując tego rodzaju uchwały jednostki samorządu terytorialnego nawoływały do nieprzestrzegania prawa powszechnie obowiązującego.

W ciągu ostatniego roku Rzecznik Praw Obywatelskich brał też udział w cywilnych i administracyjnych postępowaniach sądowych dotyczących ochrony praw osób LGBT+.

Rzecznik przyłączył się do sprawy dotyczącej odmowy potwierdzenia obywatelstwa dziewczynki urodzonej w Kanadzie w procedurze surogacji, w której akcie urodzenia jako rodziców ujawniono dwóch ojców – ojca biologicznego i jego męża. Zarówno organy administracji, jak i Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie odmówiły potwierdzenia obywatelstwa z uwagi na klauzulę porządku publicznego, rozumianą w ten sposób, że polski system prawny nie zna umowy o surogację oraz rodzicielstwa osób tej samej płci. Naczelny Sąd Administracyjny uchylił zarówno wyrok sądu pierwszej instancji, jak i poprzedzające go decyzje organów administracji i zobowiązał wojewodę mazowieckiego do wydania w ciągu 30 dni od ogłoszenia orzeczenia decyzji o potwierdzeniu obywatelstwa polskiego dziecka. W ustnych motywach rozstrzygnięcia wskazał, że państwo nie może czynić łaski z potwierdzenia obywatelstwa w sytuacji, gdy przepis prawa materialnego wyraźnie stanowi o obowiązku takiego działania. Ponadto wskazał, że postępowanie dowodowe przeprowadzone przez organy, w szczególności konieczność dostarczenia badań genetycznych, które potwierdzały więź biologiczną pomiędzy dzieckiem a ojcem, była nieproporcjonalnym utrudnieniem, na jakie narażono dziewczynkę, a klauzula porządku publicznego powinna być w każdym przypadku stosowana ostrożnie i interpretowana wąsko (sygn. akt II OSK 128/19).

Rzecznik wziął również udział w postępowaniu dotyczącym uzgodnienia płci metrykalnej toczącej się przed Sądem Okręgowym w Warszawie, która ostatecznie zakończyła się zgodnie z wolą powoda-osoby transpłciowej. W niniejszej sprawie wątpliwości RPO wzbudził sposób procedowania sądu, w tym przedłużające się postępowanie dowodowe (sygn. akt III C 2647/20).

Ponadto Rzecznik Praw Obywatelskich zwracał uwagę na sytuację osób interpłciowych. W tej sprawie skierował wystąpienia do Ministra Zdrowia oraz Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Osoby interpłciowe to te urodzone ze zróżnicowanymi cechami płciowymi. Zróżnicowanie to może przejawiać się w cechach płciowych pierwszorzędnych (takich jak wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe, struktura chromosomowa i hormonalna) lub w cechach drugorzędnych (takich jak masa mięśniowa, owłosienie i budowa ciała). Do Biura RPO wpłynęły wnioski dotyczące operacji przeprowadzanych na tych osobach w celu nadania cech biologicznych jednej z płci. Te często nieodwracalne zabiegi, pomimo braku zasadniczych medycznych wskazań, dokonywane są rutynowo zanim dziecko – ze względu na swój wiek, a więc i stopień dojrzałości – jest w stanie podjąć własną, świadomą decyzję o interwencji medycznej.

Obecnie przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej toczy się postępowanie prejudycjalne w sprawie C-2/21 na podstawie pytania skierowanego do TSUE na wniosek Rzecznika przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie w dniu 9 grudnia 2020 r. (sygn. III SA/Kr 1217/19). Pytanie dotyczy tego, czy przepisy prawa Unii Europejskiej zapewniające prawo obywatela Unii do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich stoją na przeszkodzie odmowie transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia obywatela Unii przez państwo jego przynależności państwowej z tego powodu, że w akcie tym wpisano jako jego rodziców osoby tej samej płci, gdy prawo krajowe nie przewiduje rodzicielstwa par jednopłciowych. Pytanie prejudycjalne zostało zadane w sprawie ze skargi Rzecznika Praw Obywatelskich na decyzję Kierownika Urzędu Stanu Cywilnego w Krakowie w przedmiocie odmowy dokonania transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia dziecka – małoletniej obywatelki polskiej – w którym wskazano dwie matki, ze względu na przepis art. 107 pkt 3 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego, który nakazuje odmówić transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia, jeżeli jest ona sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP (tzw. klauzula porządku publicznego).

Rzecznik będzie kontynuował swoje działania na rzecz zapewnienia efektywnej ochrony przed dyskryminacją osób LGBTI.