Biuletyn Informacji Publicznej RPO

17 maja obchodzimy Międzynarodowy Dzień Przeciw Homofobii, Transfobii i Bifobii. Jego celem jest zwrócenie uwagi na trudną sytuację osób LGBT+ oraz potrzebę przeciwdziałania zjawiskom ich nierównego traktowania i dyskryminacji.

Rzecznik Praw Obywatelskich od 2011 roku wykonuje zadania niezależnego organu do spraw równego traktowania. W zakresie jego ustawowych obowiązków pozostaje stanie na straży równego traktowania wszystkich osób, w tym bez względu na orientację seksualną i tożsamość płciową.

Rzecznik dostrzega trudną sytuację, w jakiej znajdują się osoby LGBT+ w Polsce i stara się aktywnie przeciwdziałać zjawiskom ich nierównego traktowania i dyskryminacji. Rzecznik niezmiennie apeluje o szacunek dla godności drugiego człowieka, będącej nieprzekraczalną granicą wolności wypowiedzi w debacie publicznej.

Na potrzebę wzmocnienia wysiłków na rzecz zapewnienia równego traktowania osób LGBT+ w Polsce wskazują również dane unijne. Z ostatniego badania Agencji Praw Podstawowych UE (FRA), opartego na odpowiedziach ponad 100 000 osób LGBTIQ w całej Europie wynika, że zaledwie 4 proc. Polaków uważa, że polski rząd skutecznie zwalcza uprzedzenia i nietolerancję wobec osób LGBT+ (średnia unijna to 25%).

W ocenie Rzecznika niezbędne jest wprowadzenie odpowiednich uregulowań prawnych, m.in.:

• poszerzenie zakresu stosowania pojęcia „przestępstwa motywowanego nienawiścią” poprzez dodanie do katalogu przesłanek dyskryminacyjnych orientacji seksualnej i tożsamości płciowej,
• wprowadzenie przepisów dotyczących prawnego uzgodnienia płci,
• instytucjonalizacja związków partnerskich,
• umożliwienie urodzonym zagranicą dzieciom par jednopłciowych otrzymania polskich dokumentów tożsamości.

Działania RPO w sprawie uchylenia samorządowych uchwał ”anty-LGBT”

W ocenie Rzecznika treść i skutki uchwał, przyjmowanych przez niektóre jednostki samorządu terytorialnego w 2019 i 2020 roku, odnoszących się do przeciwdziałania lub powstrzymania „ideologii” LGBT, naruszały zasady: praworządności, równego traktowania i zakazu dyskryminacji, ochrony godności ludzkiej, wolności słowa, prawa do ochrony życia prywatnego i rodzinnego oraz prawa do edukacji.

W konsekwencji działań podejmowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich, organów Unii Europejskiej oraz organizacji społecznych i aktywistów na rzecz społeczności LGBT+ wszystkie dyskryminujące uchwały „przeciw ideologii LGBT”, podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego w latach 2019-2020, zostały uchylone lub unieważnione.

Rzecznik Praw Obywatelskich skierował do wojewódzkich sądów administracyjnych łącznie 15 skarg na tego typu uchwały. W wyniku zainicjowanych przez RPO postępowań sądowo-administracyjnych zaskarżone uchwały zostały uznane za nieważne.

Opinia RPO o obywatelskim projekcie ustawy ograniczającej prawa osób LGBT

Rzecznik przedstawił Marszałkowi Sejmu krytyczną opinię w sprawie obywatelskiego projektu ustawy o zmianie ustawy z 24 lipca 2015 r. - Prawo o zgromadzeniach oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 26). Podkreślił, że założenia ustawy są sprzeczne z aktualną wiedzą naukową: medyczną, psychiatryczną i psychologiczną oraz oparte na uprzedzeniach wobec osób LGBT.

Projekt należy uznać za niekonstytucyjny i naruszający międzynarodowe zobowiązania RP. Jest niezgodny z zasadą ochrony godności człowieka. W sposób niedopuszczalny ogranicza także wolność wypowiedzi i wolność zgromadzeń. Zakaz zgromadzeń takich jak marsze równości, narusza zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową.

Opinia RPO dot. nowelizacji kodeksu karnego poszerzającej zakres przestępstw motywowanych nienawiścią

Rzecznik przedstawił opinię dotyczącą rządowego projektu nowelizacji Kodeksu karnego, poszerzającego zakres stosowania pojęcia „przestępstwa motywowanego nienawiścią” poprzez dodanie do katalogu przesłanek dyskryminacyjnych niepełnosprawności, wieku, płci, orientacji seksualnej i tożsamości płciowej.

Proponowane zmiany odpowiadają postulatom przedstawianym w wystąpieniach generalnych RPO z ubiegłych lat.

Jedyna modyfikacja projektu, jaką postuluje RPO, dotyczy art. 53 § 2a pkt 6 k.k. wskazującego dyskryminacyjne pobudki popełnienia przestępstwa jako okoliczności obciążające jego sprawcę. Rzecznik wnosi, by do tych okoliczności zaliczyć także sytuacje, w których pokrzywdzonym jest osoba broniąca danej osoby ze względu na cechy wskazane w tym przepisie, która sama nie posiada takich cech.

Dokument tożsamości dla polskich dzieci par jednopłciowych urodzonych za granicą

Urodzeni za granicą obywatele i obywatelki RP, w których zagranicznych aktach urodzenia jako rodziców wskazano osoby tej samej płci, mierzą się w Polsce z licznymi problemami prawnymi. Po uchwale 7 sędziów NSA z 2 grudnia 2019 r. (sygn. akt II OPS 1/19), w której wskazano, że transkrypcja aktu (przeniesienie do polskiego rejestru stanu cywilnego) jest w takiej sytuacji niedopuszczalna, droga do uzyskania polskiego aktu urodzenia została dla tych dzieci zamknięta.

Choć we wskazanej uchwale NSA orzekł, że w przypadku tych dzieci uzyskanie numeru PESEL i dowodu osobistego nie jest uzależnione od transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia, to wciąż mają one problemy z uzyskaniem dokumentu tożsamości i wpisu do rejestru PESEL. W konsekwencji prawa dzieci, które mają rodziców tej samej płci, są ograniczane wyłącznie z tego powodu. Nie mając polskich dokumentów tożsamości i numeru PESEL, nie mogą korzystać z wielu związanych z obywatelstwem uprawnień (np. z publicznej służby zdrowia lub edukacji), a także z fundamentalnej dla prawa UE swobody przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania.

Rzecznik Praw Obywatelskich od lat podejmuje działania na rzecz zmiany tego stanu. Ponieważ postulaty niezbędnych zmian legislacyjnych pozostają niezrealizowane, Rzecznik, w ramach litygacji strategicznej, uczestniczy w postępowaniach sądowych, a także inicjuje je. W ocenie RPO decyzja o odmowie transkrypcji ze względu na jej skutki w postaci odmowy wydania dokumentu podróży małoletniemu obywatelowi Unii naruszyła prawo UE – traktatową swobodę przepływu osób oraz przepisy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.

24 czerwca 2022 r. TSUE rozpatrzył pytanie prejudycjalne zadane przez WSA w Krakowie. Trybunał wskazał, że bez względu na to, czy polskie prawo uznaje pary jednopłciowe oraz możliwość ich rodzicielstwa, dziecko takiej pary musi mieć możliwość uzyskania dowodu tożsamości lub paszportu umożliwiającego mu podróżowanie po Unii Europejskiej i przebywanie z rodzicami, bez względu na to, czy są oni tej samej płci.

28 lutego 2024 r. w sprawie transkrypcji aktu urodzenia chłopca urodzonego w Wielkiej Brytanii, w którego brytyjskim akcie urodzenia jako rodzice są wpisane dwie kobiety, NSA oddalił skargę kasacyjną i podtrzymał zaskarżony wyrok WSA zarówno co do sentencji, jak i uzasadnienia, w tym wyrażonego w nim poglądu prawnego, że choć organ powinien wystąpić o nadanie numeru PESEL i wydać dziecku dowód osobisty, to w rubryce „Imiona rodziców” należy wpisać imię matki biologicznej, natomiast w miejsce przeznaczone na imię ojca wpisać „brak danych”.

Zarówno skarżący, jak i RPO oraz Rzecznik Praw Dziecka zgadzali się z wyrokiem WSA co do istoty, wnosili o zmianę poglądu prawnego, który został wyrażony w uzasadnieniu - wskazując, że dane z rubryki „Imiona rodziców” powinny być spójne z danymi wskazanymi w zagranicznym akcie urodzenia.

NSA nie podzielił jednak tych stanowisk, nie zdecydował się też na zadanie pytania prejudycjalnego, o co wnosił RPO.

Instytucjonalizacja związków jednopłciowych

W 2020 r. Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do trzech spraw przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, dotyczących sytuacji prawnej par tej samej płci w Polsce. Przedstawił stanowiska amicus curiae (tzw. przyjaciela sądu) w tych sprawach.

12 grudnia 2023 r. Trybunał w Strasburgu rozstrzygnął sprawę Przybyszewska i inni przeciwko Polsce wniesioną przez pięć par jednopłciowych domagających się prawnego uznania ich związków w Polsce (skarga nr 11454/17 i 9 innych). W skargach zarzucono naruszenie prawa do życia prywatnego i rodzinnego, poprzez uniemożliwienie tym parom legalizacji ich relacji, a tym samym uznania jej przez państwo i zapewnienia jej prawnej ochrony.

Trybunał w Strasburgu utrzymał dotychczasową linię orzeczniczą uznając, że skarżące pary mają prawo domagać się od swoich państw prawnych zabezpieczeń ich związków. W sprawach polskich ETPC stwierdził naruszenie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zobowiązującego państwa – strony do zapewnienia wszystkim osobom ochrony prawa do życia prywatnego i rodzinnego. Trybunał uznał, że państwo polskie nie wywiązało się ze swojego obowiązku do zapewnienia skarżącym konkretnych ram prawnych umożliwiających uznanie i ochronę ich związków pomiędzy osobami tej samej płci.

Działania RPO dotyczące procedury sądowego uzgodnienia płci osób transpłciowych

Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje działania na rzecz poprawy sytuacji osób transpłciowych w Polsce, postulując m.in. aby procedura uzgodnienia płci była sprawna, przejrzysta, ogólnie dostępna, zapewniająca poszanowanie integralności fizycznej osoby transpłciowej oraz jej życia prywatnego.

W polskim prawie, mimo podejmowanych prób legislacyjnych, postulatów Rzecznika Praw Obywatelskich i nieustającego zaangażowania organizacji społecznych, nie istnieją przepisy regulujące uzgodnienie płci - dokonanie zmiany oznaczenia płci w dokumentach, tak aby wpis w dokumencie był zgodny z płcią odczuwaną. Ustawa o uzgodnieniu płci, uchwalona 10 września 2015 r., nie weszła do porządku prawnego ze względu na weto prezydenta, które nie zostało odrzucone przez Sejm. Negatywne skutki tej luki prawnej są liczne i dotkliwe dla osób transpłciowych. Pozostają też wyzwaniem dla sądownictwa, które przez lata praktyki orzeczniczej wypracowało standard postępowania zapewniający pewien poziom ochrony prawa do życia w zgodzie z własną tożsamością płciową. Wytoczenie powództwa przeciwko rodzicom w trybie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, będące rozwiązaniem przyjętym w latach 90 XX wieku, kiedy to podwaliny dała mu seria orzeczeń Sądu Najwyższego, pozostaje dalece niedoskonałe z perspektywy ochrony praw człowieka osób transpłciowych. Jest jednak obecnie jedynym dostępnym sposobem na prawne uzgodnienie płci w Polsce – ważne jest zatem, aby postępowania prowadzone w takim trybie możliwie najpełniej realizowały standard międzynarodowy, w jak najmniejszym stopniu ingerując w prawa jednostki.

Ze skarg kierowanych do Rzecznika, a także monitoringu spraw sądowych płyną wnioski, że wiele postępowań odbiega od standardu ukształtowanego przez najnowsze orzecznictwo. W wielu postępowaniach o uzgodnienie płci metrykalnej udział bierze również prokurator, choć w przepisach prawa trudno znaleźć uzasadnienie dla udziału tego organu w postępowaniach, które dotyczą wyłącznie sfery osobistej osoby transpłciowej. Z tego względu Rzecznik przygotował publikację „Postępowania w sprawach o ustalenie płci. Przewodnik”, która ukazała się w 2024 roku.

RPO przystępuje również do postępowań sądowych dotyczących ustalenia płci, a także złożył skargę nadzwyczajną od prawomocnego wyroku oddalającego powództwo osoby transpłciowej. Rzecznik wniósł również, aby Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały z wniosku Prokuratora Generalnego w sprawie pozywania małżonka i dzieci przy sądowym uzgodnieniu płci. W ocenie RPO w postępowaniach dotyczących korekty płci metrykalnej, rozstrzyganych w oparciu o art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, nie zachodzą rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych co do osób, które powinny występować po stronie pozwanej. Tym samym nie istnieje potrzeba ujednolicenia orzecznictwa - nie są w związku z tym spełnione przesłanki do podjęcia uchwały.

Podkreślić jednak trzeba, że działania prowadzone na drodze sądowej, w tym postępowania strategiczne, nie zastąpią niezbędnych zmian w przepisach prawa. Rzecznik postuluje zatem, żeby w niedalekiej przyszłości ustawodawca przyjął przepisy prawne regulujące procedurę uzgodnienia płci, które w pełni będą uwzględniać standard ochrony praw człowieka osób transpłciowych. Wobec czego RPO wystąpił w ostatnim czasie do Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o uwzględnienie tego rodzaju postępowań w katalogu spraw pilnych Regulaminu urzędowania sądów powszechnych. Wtedy mogłyby być one rozpoznawane poza kolejnością wpływu.

Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje także działania na rzecz poprawy sytuacji osób transpłciowych w Polsce w innych obszarach, takich jak zatrudnienie, edukacja, służba zdrowia czy służba wojskowa.