Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rząd chce powołać międzyresortowy zespół do opracowania przepisów  zastępujących instytucję ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji
• W prace zespołu należy włączyć osoby z niepełnosprawnościami lub  działające na ich rzecz – wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich, który wielokrotnie opowiadał się za likwidacją ubezwłasnowolnienia
• Taka była też jedna z rekomendacji Komitetu ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami z 2018 r.

RPO Marcin Wiącek przedstawił wiceminister sprawiedliwości Katarzynie Frydrych opinię do projektu zarządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie utworzenia międzyresortowego zespołu do opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji,

Czym jest ubezwłasnowolnienie

Ubezwłasnowolnienie polega na pozbawieniu albo ograniczeniu przez sąd zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie całkowite to zupełne pozbawienie zdolności do czynności prawnych  (podejmuje je opiekun). Przy ubezwłasnowolnieniu częściowym osoba może osobiście podejmować czynności prawne - zgodę na konkretną transakcję musi wyrazić jej kurator.

Konsekwencje ubezwłasnowolnienia całkowitego to m.in.:

• niemożność zawarcia małżeństwa,
• niemożność uznania swego ojcostwa lub wytoczenia samodzielnie powództwa o ustalenie albo zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa,
• niemożność sprawowania władzy rodzicielskiej,
• niemożność nawiązania stosunku pracy,
• brak czynnego i biernego prawa wyborczego,
• niemożność sporządzenia i odwołania testamentu.

Poza umowami w drobnych sprawach życia codziennego, osoba ubezwłasnowolniona nie może działać w obrocie gospodarczym i prawnym. Wszelkie jej działania wymagają pośrednictwa opiekuna ustanowionego przez sąd. Sąd stosuje ubezwłasnowolnienie bezterminowo; nie jest ono okresowo kontrolowane. W Polsce stosuje się najczęściej ubezwłasnowolnienie całkowite (od 89 do 92% proc. uwzględnionych wniosków). W Polsce ubezwłasnowolnionych całkowicie jest ok. 90 tys. osób.

Wcześniejsze działania RPO

Kwestia zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia innym instrumentem prawnym, w pełniejszy sposób realizującym dyrektywy godności, wolności i równego traktowania każdej osoby, co najmniej od 20 lat pozostaje w zainteresowaniu RPO. Wielokrotnie sygnalizował tę kwestię Ministrowi Sprawiedliwości i Parlamentowi. 

Prezentował stanowisko m.in. w toku procedury w ramach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości. Zaawansowaną formę przybrał wtedy projekt znoszący ubezwłasnowolnienie i zastępujący je czterostopniową opieką -  zarzucony jednak wraz z likwidacją Komisji. 

RPO przedstawiał także stanowisko podczas rozpoznawania przez Parlament petycji postulującej zniesienie ubezwłasnowolnienia.

W 2018 r. RPO przystąpił do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym ze skargi konstytucyjnej (SK 23/18). Przedstawił  stanowisko o niezgodności z Konstytucją ubezwłasnowolnienia w obecnym kształcie.

Apelował także do Prezydenta RP, Ministra Sprawiedliwości i Marszałka Senatu o działania w celu likwidacji dyskryminacji osób ubezwłasnowolnionych w zakresie praw wyborczych. 

Ponadto wskazywał na kwestię kontaktów z innymi dorosłymi członkami rodziny czy bliskimi, problemów ze znalezieniem kandydatów na opiekunów i kuratorów dla ubezwłasnowolnianych osób samotnych czy z przyznawaniem krewnym wynagrodzenia za opiekę.

Co mówi Konwencja ONZ  

Marcin Wiącek w pełni podziela potrzebę podjęcia prac nad modelem wspieranego podejmowania decyzji. Art. 12 ust. 3 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych nakłada obowiązek podjęcia odpowiednich środków w celu zapewnienia dostępu do wsparcia, którego osoby z niepełnosprawnością mogą potrzebować przy korzystaniu ze zdolności prawnej. 

Komitet ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami w rekomendacjach z 29 października 2018 r. wobec Polski zalecił m.in. uchylenie wszystkich dyskryminujących przepisów Kodeksu cywilnego i innych aktów, umożliwiających pozbawienie osób niepełnosprawnych zdolności do czynności prawnych. Ponadto zarekomendował, by Polska ustanowiła procedurę umożliwiającą odzyskanie tej zdolności oraz by wypracowała taki mechanizm wspieranego podejmowania decyzji, który będzie respektować autonomię, wolę i preferencje osób z niepełnosprawnościami.

Wydaje się również, że opisywana inicjatywa ma uwzględniać postanowienia Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021-2030.

Rolą RPO - pełniącego funkcję niezależnego organu do spraw popierania, ochrony i monitorowania wdrażania postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych - jest przede wszystkim wskazywanie na jej standardy tak, aby prawa człowieka osób z niepełnosprawnościami były odpowiednio zabezpieczone, w szczególności w ramach nowo tworzonych uregulowań prawnych.

Włączyć osoby z niepełnosprawnościami w prace zespołu

Tymczasem lektura projektu zarządzenia prowadzi do wniosku, że w skład Zespołu wejdą wyłącznie przedstawiciele organów władzy publicznej. Art. 33 ust. 3 Konwencji zakłada zaś, że społeczeństwo obywatelskie, zwłaszcza osoby z niepełnosprawnościami i reprezentujące je organizacje, będą włączone w proces monitorowania realizacji Konwencji. W rekomendacjach  Komitet ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami podkreślił, że niezbędne jest zapewnienie aktywnego i pełnego uczestnictwa organizacji osób z niepełnosprawnościami oraz konstruktywnych konsultacji z różnymi organizacjami tych osób w toku wypracowywania nowych przepisów i strategii, by zapewnić, że ustawodawstwo będzie zgodne z Konwencją. 

RPO za niezbędne uważa zatem odpowiednie włączenie osób z niepełnosprawnościami lub osób działających na ich rzecz w prace Zespołu. Możliwość zaproszenia do udziału w Zespole z głosem doradczym osób niebędących jego członkami należy uznać za niewystarczającą.

- Wierzę, że podjęcie wspólnych wysiłków na rzecz zapewnienia adekwatnego wsparcia osobom z niepełnosprawnościami przyczyni się do pełnego wdrożenia postanowień Konwencji, o co będę konsekwentnie zabiegał. Podkreślam gotowość i otwartość do współpracy z zespołem międzyresortowym w formule odpowiadającej pozycji ustrojowej urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich – podsumował Marcin Wiącek.

XI.070.3.2022