Biuletyn Informacji Publicznej RPO

6 marca 2025 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się debata pt. "Praca dla seniorów. Dlaczego seniorki są w trudniejszej sytuacji na rynku pracy niż seniorzy i jak to zmienić?". 

Wydarzenie jest częścią cyklu debat będących pokłosiem wydarzenia „Kongres Praca. Praca dla seniorów? Sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce”, zorganizowanego 21 czerwca 2023 r. przez Biuro RPO we współpracy z Międzynarodowym Instytutem Społeczeństwa Obywatelskiego. Konferencja była okazją do zastanowienia się w gronie ekspertów i praktyków nad sytuacją osób starszych na polskim rynku pracy i jej uwarunkowaniami. 

Wydarzenie było transmitowane w internecie i tłumaczone na polski język migowy. Link do zapisu transmisji debaty

Otwarcie debaty przez ZRPO Adama Krzywonia

Otwierając debatę, zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich dr hab. Adam Krzywoń mówił o błędnym kole, w którym się poruszamy. 

1. Sposób naliczania wysokości emerytury powoduje, że przeciętne świadczenie dla kobiet jest i będzie znacząco niższe niż dla mężczyzn i zjawisko to będzie się z czasem pogłębiać;
2. Różnica wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn jest dyskryminująca dla obu płci;
3. Te dwa czynniki powodują, że zwiększać się będzie liczba osób, otrzymujących emeryturę niższą od minimalnej.

I tu koło się zamyka. Zdaniem RPO zróżnicowanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn nie jest uzasadnione; nie ma biologicznych cech różnicujących, które uzasadniałyby inny wiek emerytalny dla kobiet i inny dla mężczyzn. 

Rzecznik podejmował działania na rzecz zrównania wieku emerytalnego. W tej sprawie zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego. Jednak Trybunał Konstytucyjny orzekł w 2010 roku, że rozwiązania przyjmujące inny wiek emerytalny dla kobiet i inny dla mężczyzn są zgodne z Konstytucją. Jednocześnie TK zwrócił uwagę, że ten stan prawny będzie pogłębiał nierówność w zakresie wysokości świadczeń emerytalnych na niekorzyść kobiet.

Ponadto Adam Krzywoń zwrócił uwagę, że obowiązujące regulacje prawne (ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy- tj. Dz.U. z 2025 r. poz. 214) nie zawierają instrumentów wsparcia dla kobiet w zatrudnieniu i zachęcaniu ich do dłuższej pracy. Zrozumiałe wydaje się zatem oczekiwanie wprowadzenia w tym zakresie innych systemowych rozwiązań skutecznie wspierających aktywizację zawodową seniorów na różnych etapach życia.

Zastępca RPO zapewnił, że zgłoszone w trakcie debaty uwagi, wnioski i rekomendacje zostaną wykorzystane w toku pracy Biura RPO.

Wprowadzenie do dyskusji - dr hab. Agnieszka Sowa-Kofta

We wprowadzeniu do dyskusji dr hab. Agnieszka Sowa-Kofta, dyrektorka Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych zwróciła uwagę na rosnące znaczenie srebrnej gospodarki. 

Aktywizując osoby starsze, zmniejszamy deficyt rąk do pracy, mamy większe szanse na utrzymanie wzrostu gospodarczego, czyli utrzymujemy stabilność systemu emerytalnego – mówiła. Przedstawiła również statystki obrazujące dysproporcje w zatrudnianiu kobiet i mężczyzn. 

Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności przeprowadzone przez Główny Urząd Statystyczny potwierdzają niski poziom zatrudnienia seniorów w Polsce i ogromną dysproporcję pomiędzy zatrudnieniem seniorek i seniorów. W 2023 r. liczba osób biernych zawodowo w wieku 60 – 89 lat wynosiła 7,9 mln, a odsetek kobiet w tej grupie wyniósł aż 91,1%, natomiast mężczyzn 75,7% - co wynika z różnego wieku emerytalnego.

Debata

Uczestnicy debaty szukali przyczyn stanu rzeczy wskazanego we wprowadzeniu dr Agnieszki Sowy-Kofty.

Dyrektorka Urzędu Pracy m.st. Warszawy Monika Fedorczuk stwierdziła – kobiety na rynku pracy mają trudniej z dwóch powodów: bo są kobietami i są seniorkami. Na to nakłada się podział zadań w gospodarstwie domowym i w rodzinie. 
Mamy związek, kobieta idzie na urlop macierzyński, mężczyzna w tym czasie awansuje, gdy dziecko choruje opłaca się, aby to kobieta brała zwolnienie. Gdy pojawia się konieczność opieki nad starszymi rodzicami z pracy rezygnuje ta osoba, która mniej zarabia, czyli kobieta. To pogłębia lukę płacową.

Prof. Aleksandra Szczerba z Zespołu Równego Traktowania BRPO mówiła o dyskryminacji intersekcjonalnej, czyli zwielokrotnionej poprzez różne czynniki różnicujące, w tym przypadku płci i wieku. Dyskryminacji doświadczają zarówno kobiety jak i mężczyźni. Ale zasadniczo gorsze traktowanie występujące w życiu społecznym dotyka kobiet. Wskaźnik nierówności dla UE (71 pkt) dowodzi, że to kobiety są w gorszej sytuacji. Jest on różny w różnych dziedzinach. Najwyższy jest w wynagrodzeniu i zatrudnieniu. Najmniejszy w działalności społecznej i politycznej. Wyzwaniem jest też dostęp kobiet do wyższych stanowisk. 

Marzena Strzelczak – doradczyni zarządu Forum Odpowiedzialnego Biznesu – zwróciła uwagę, że dyskryminacja kobiet wynika z uwarunkowań społecznokulturowych. Przywołała wypowiedź prof. Ewy Łętowskiej, która jako RPO mówiła, że samo nawet najlepsze prawo nie wystarczy. Potrzebne są również zmiany społeczne i kulturowe, aby zmniejszać dyskryminację kobiet.
Mówiła o rozwiązaniach, które prowadzą do partnerstwa w aktywności opiekuńczej. O ile są one wdrożone w Polsce w odniesieniu do opieki nad dziećmi, to zupełnie nie są wystarczające wobec opieki nad osobami starszymi. Droga do równego traktowania wiedzie też poprzez wzmacnianie mężczyzn w pełnieniu przez nich ról opiekuńczych. 

Przywołała rozwiązanie przyjęte przez Finlandię, gdzie już w latach 90. zauważono odchodzenie z pracy osób starszych. Polegało ono na szerokiej edukacji skierowanej nie tylko do osób starszych, ale także do menadżerów średniego szczebla. To pozwoliło na zwiększenie zatrudnienia osób starszych o 20% w ciągu 20 lat. 

Dr Halina Sobańska, prezeska Stowarzyszenia Aktywne Kobiety z Sosnowca pokazała drogę od aktywności społecznej do aktywności zawodowej. Stowarzyszenie tworzy kluby seniora, które są prowadzone samodzielnie przez seniorki i seniorów. Obecnie działają 22 kluby. Wśród nich tylko w 7. liderami są mężczyźni. Aktywność społeczna liderek w Sosnowcu zachęciła je do ponownego podjęcia zatrudnienia. Zwróciły się do Urzędu Pracy i uzyskały informację, że urząd nie ma dla nich ofert pracy. To pokazuje trudności, z jakimi spotykają się aktywne społecznie starsze kobiety na rynku pracy.

Zakres pomocy, jakiej Urząd Pracy może udzielić osobom w wieku emerytalnym jest bardzo niewielki lub nie ma żadnego wsparcia – powiedziała Monika Fedorczuk, dyrektorka Urzędu Pracy m.st. Warszawy. Bardzo liczymy na nowelizację ustawy o promocji zatrudnienia, która pozwoli nam działać aktywnie na rzecz zatrudnienia osób w wieku 60+ i 65+.

W drugiej części debaty mówiono o tym, jak można zwiększać zatrudnienie seniorek i poprawiać sytuację starszych kobiet na rynku pracy.

Prof. Aleksandra Szczerba wskazała na rozwiązania prawne, które mogą poprawić sytuację kobiet. Wdrożenie Dyrektywy UE z 2019 r. w sprawie godzenia ról rodzinnych i zawodowych (wprowadzenie co najmniej 8 tygodni urlopu rodzicielskiego dla każdego z rodziców) zwiększyło skokowo korzystanie z urlopu przez ojców. Podobnie elastyczne formy zatrudnienia działają na rzecz wyrównania szans. Z drugiej strony mogą one powodować pogłębienie stereotypów wobec grup mniejszościowych, w tym kobiet.

Marzena Strzelczyk zwróciła uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze: korzystajmy z wiedzy, która jest. Mamy diagnozę sytuacji, wiemy wszystko, w jakich grupach, z jakiego powodu osoby są bierne zawodową - mówiła. Druga: dajmy przestrzeń i uczmy się od innowatorek i innowatorów społecznych. W Dąbrowie Górniczej powstało jedno z pierwszych Biur karier dla osób starszych. Oferuje zatrudnienie w zawodach związanych z zainteresowaniami, pasją. Trzecia rzecz – edukujmy systemowo menadżerów i menadżerki, jak prowadzić dialog pokoleń. Potrzebna jest też szeroka edukacja społeczna. Kampania społeczna powinna być kierowana nie do kobiet, ale do ich otoczenia. 

Halina Sobańska prezeska Stowarzyszenia Aktywne Kobiety podkreśliła, że ogromne znaczenie odgrywa otoczenie i rodziny starszych kobiet. Ważna byłaby kampania kierowana do rodzin, której celem miałoby być zwiększenie aktywności zawodowej osób starszych. Ponadto lokalne strategie społeczne w zakresie polityki senioralnej potrzebują zauważenia i docenienia aktywizacji zawodowej seniorów. Teraz takich zapisów nie ma. Ani program Aktywni +, ani FIO nie uwzględnia wspierania aktywności zawodowej osób starszych

Tomasz Schimanek zauważył, że to jest też wyzwanie dla trzeciego sektora, w tym sektora ekonomii społecznej. Niestety, niewiele się w tym obszarze dzieje.

Monika Fedorczuk mówiła o tym, że zwiększenie aktywności zawodowej wymaga rozwoju zróżnicowanych usług opiekuńczych i usług społecznych oraz uwzględnienia różnych ofert dostępnych cenowo i lokalizacyjnie.  

– Najgorsze co może się zdarzyć w życiu osoby 50+ to stracić pracę, bo jeżeli ta praca jest kontynuowana, jeżeli mamy w miarę przyjazne miejsce pracy, w miarę satysfakcjonujące, to powiedziałabym do emerytury dojedziemy, a może i dalej pójdzie, ale stracić pracę i wrócić – to jest największe wyzwanie – mówiła Monika Fedorczuk. Żeby przedłużyć zatrudnienie potrzebne są pieniądze na dokształcanie osób 50+. Teraz firmy ograniczają pieniądze na szkolenia. Bardzo dobrym rozwiązaniem byłyby zatem dopłaty do dostosowania stanowisk pracy dla osób starszych. Pieniądze dla tych, które są w wieku emerytalnym powinny być znaczone. Jeśli jesteśmy przekonani, że to jest ważne, trzeba położyć na stole dedykowane pieniądze na wsparcie zatrudnia osób starszych – powiedziała Monika Fedorczuk.

W dyskusji stawiano pytania i szukano odpowiedzi dotyczących stopnia przygotowania pracodawców do prowadzenia zarządzania wiekiem. Na ile przygotowujemy się jako społeczeństwo, instytucje do zmian demograficznych? Czy nasze strategie publiczne uwzględniają w wystarczającym stopniu zmiany demograficzne? 

Czy myślimy o tym, że pracownik ma prawo dojrzewać w firmie? I jakie zmiany w firmie są potrzebne, aby mógł dłużej i efektywnie pracować? Czy my, jako społeczeństwo jesteśmy gotowi/gotowe, żeby pracować dłużej? Co możemy zrobić, abyśmy chcieli pracować dłużej?

Podsumowując debatę, Tomasz Schimanek powiedział, że skuteczna aktywizacja zawodowa seniorek wymaga kompleksowych, spójnych działań na różnych polach: począwszy od zmian prawnych, poprzez edukację, aktywizację zawodową, profilaktykę zdrowotną czy też wdrażanie zarządzania wiekiem. Przykładem może być Finlandia, która dzięki takim kompleksowym działaniom w krótkim czasie podwoiła wskaźnika zatrudnienia osób starszych. Pomogło Finom również racjonale wykorzystanie środków z EFS, co także może być istotnym wskazaniem dla Polski.

- Mamy za sobą drugą z cyklu debat „Senior na rynku pracy”. Już teraz zapraszam Państwa na debatę z udziałem pracodawców, która odbędzie się 10 kwietnia – zakończył debatę Tomasz Schimanek.