Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• RPO przypomina ministrowi MSWiA o osobach dotkniętych kryzysem humanitarnym na granicy polsko-białoruskiej
• Wprowadzone w 2021 r. procedury zawracania cudzoziemców do linii granicy oraz wydawania przez Straż Graniczną postanowień o opuszczeniu terytorium RP, sprowadzają się do zawrócenia ich na białoruską stronę granicy
• Wojna w Ukrainie dotknęła nie tylko obywateli tego państwa, ale też osoby innych obywatelstw i narodowości, które mieszkały, studiowały czy pracowały w Ukrainie. Należy udzielić im pomocy i zapewnić wsparcie na terytorium Polski
• AKTUALIZACJA: Przepisy o zawracaniu do linii granicy cudzoziemców nielegalnie przekraczających granicę z Białorusi i wydawaniu postanowień o opuszczeniu terytorium RP nie są stosowane do osób poszukujących w Polsce ochrony międzynarodowej – odpowiada resort
• Zawracanie cudzoziemca do linii granicy jest zawsze przeprowadzane w asyście funkcjonariuszy, w sposób zapewniający bezpieczeństwo cudzoziemca oraz poszanowanie jego praw
   

Wojna w Ukrainie

Od 24 lutego 2022 r. Ukraina walczy o swoją niepodległość. Brutalna i bezprecedensowa inwazja wojsk Federacji Rosyjskiej, wspieranych przez sąsiednią Białoruś, postawiła Ukrainę, a także wszystkie jednoczące się teraz z Ukrainą państwa Europy w obliczu kryzysu humanitarnego o skali, jakiej w Europie w XXI w. nikt się już nie spodziewał. Solidarność, jaką polskie władze oraz nasze społeczeństwo okazują Ukrainie, jej mieszkańcom i mieszkankom, jest godna najwyższego uznania.

Uznanie należy się też polskim służbom granicznym, funkcjonariuszom i funkcjonariuszkom  Straży Granicznej i Służby Celnej, dzięki którym setki tysięcy osób opuszczających Ukrainę przekraczają granicę polsko – ukraińską w sposób bezpieczny i humanitarny. Potwierdzają to wizytacje prowadzone przez przedstawicieli BRPO obecnych na granicy od pierwszych dni wojny. Mimo pewnych uwag i wątpliwości, na bieżąco przekazywanych ww. służbom, ocena polskich służb jest pozytywna. 

Wojna w Ukrainie dotknęła nie tylko obywateli tego państwa, ale też osoby innych obywatelstw i narodowości, które mieszkały, studiowały lub pracowały w Ukrainie. Im również koniecznie należy udzielić pomocy i zapewnić wsparcie na terytorium Polski, dać szansę na legalny wjazd i pobyt, zapewnić możliwość powrotu do kraju pochodzenia lub umożliwić pozostanie w Polsce, jeśli taki będzie ich wybór lub tutaj właśnie będą poszukiwać ochrony międzynarodowej. RPO wierzy, że jako osoby dotknięte konfliktem zbrojnym, które również mogły stracić w Ukrainie swoich bliskich i dobytek całego życia, nie zostaną one przez państwo polskie pozostawione bez pomocy, a projektowana obecnie ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, wbrew tytułowi, uwzględni także ich sytuację.

Kryzys humanitarny na granicy polsko-białoruskiej

Marcin Wiącek przypomina też Ministrowi o osobach dotkniętych kryzysem humanitarnym na granicy polsko-białoruskiej. Kryzysem, który w sierpniu 2021 r. wywołały władze Białorusi - najpierw oszukując tysiące ludzi obietnicami łatwego dostania się do Europy, potem traktując ich jako zakładników polityki destabilizacji Polski i Unii Europejskiej i zmuszając, z narażeniem ich życia i niejednokrotnie z użyciem przemocy, do kolejnych prób nielegalnego przekraczania granicy z Polską.

W tej sytuacji znaleźli się m.in. obywatele Afganistanu, Syrii czy Iraku, mężczyźni, kobiety, dzieci, osoby z niepełnosprawnościami iw różnym stanie zdrowia. Część z nich także uciekała przed wojną lub chciała znaleźć w Polsce ochronę przed prześladowaniami w krajach pochodzenia. 

Swoje uwagi i wątpliwości dotyczące reakcji polskich władz na kryzys humanitarny na granicy polsko-białoruskiej Rzecznik przedstawił  w wystąpieniu z 15 grudnia 2021 r. Szczególna krytyka dotyczyła regulacji wprowadzonych do polskiego porządku prawnego w sierpniu i październiku 2021 r., które ustanawiały nieznane dotąd procedury zawracania cudzoziemców do linii granicy -  czyli de facto na Białoruś -  oraz wydawania przez Straż Graniczną postanowień o opuszczeniu terytorium RP, których wykonanie także sprowadza się do zawrócenia na białoruską stronę granicy.

Obie te procedury RPO uznał za sprzeczne m.in. z przepisami Konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców, Karty Praw Podstawowych UE, Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zakazującej zbiorowego wydalania cudzoziemców, a także z przepisami Konstytucji RP.

Żadna z tych procedur nie daje też gwarancji, że prawo każdego cudzoziemca do złożenia wniosku o ochronę międzynarodową w Polsce będzie respektowane, ani nawet nie stwarza możliwości indywidualnej oceny sytuacji faktycznej cudzoziemca, w tym np. analizy ryzyka naruszenia jego prawa do życia czy wolności, także wolności od tortur i nieludzkiego traktowania, w przypadku zawrócenia do linii granicy czy realizacji obowiązku opuszczenia Polski.

Zastrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich co do tych regulacji nie spowodowały jednak ich uchylenia – obie procedury obowiązują i nadal są stosowane wobec osób przekraczających granicę polsko-białoruską w miejscach do tego nieprzeznaczonych. Cudzoziemcy w dalszym ciągu są zawracani do linii granicy i zmuszani do wejścia na terytorium Białorusi, mimo wojny w Ukrainie i jawnego i aktywnego zaangażowania Białorusi po stronie agresora. 

Według docierających do Biura RPO informacji, począwszy od 24 lutego br., procedura wydania postanowienia o opuszczeniu terytorium RP objęła co najmniej siedmioro obywateli Syrii, ujętych i zawróconych na Białoruś przez Placówkę Straży Granicznej w Czeremsze w dniu 1 marca 2022 r. oraz sześciu obywateli Iraku, ujętych i zawróconych tego samego dnia przez Placówkę Straży Granicznej w Michałowie. We wszystkich tych sprawach RPO prowadzi postępowania wyjaśniające, dysponuje danymi zawróconych osób i ma wgląd w ich dokumentację.

W odpowiedzi na jedno z wystąpień Biura RPO, w którym wyrażono wątpliwość co do zawracania cudzoziemców na Białoruś w sytuacji, gdy kraj ten zaangażowany jest w zbrojną napaść na Ukrainę, Komendant Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej, potwierdził fakt dokonywania zawróceń i przedstawił opinię, że na terytorium Białorusi nie toczą się żadne działania wojenne i nie ma żadnego oficjalnego stanowiska politycznego, z którego wynikałoby jasno, że kraj ten jest objęty działaniami zbrojnymi.

RPO nie zgadza się z taką tezą. Faktycznie na Białorusi konwencjonalne działania wojenne nie są prowadzone, o ile za takie nie uznane będzie sama koncentracja wojsk, i nie ma potwierdzonych informacji o wkroczeniu jednostek białoruskich na Ukrainę, to jednak Białoruś aktywnie wspiera wojska najeźdźcze, stanowi zaplecze dla działań frontowych a z jej terenu w kierunku Ukrainy odpalane są rakiety balistyczne.

Okoliczności te nie budzą wątpliwości i zostały odnotowane przez instytucje Unii Europejskiej, decydujące o nałożeniu na Białoruś sankcji. Także MSZ wezwało władze Białorusi do natychmiastowego zaprzestania uczestnictwa w rosyjskiej agresji na Ukrainę i wycofania wojsk rosyjskich z terenu Białorusi, a obywatelom RP, z uwagi na wzrost napięcia i wydarzenia wojenne w regionie, odradziło wszelkie podróże na Białoruś i zarekomendowało opuszczenie jej terytorium wszelkimi dostępnymi środkami komercyjnymi i prywatnymi. 

Rzecznik dostrzega realną groźbę, że władze Białorusi podejmą kolejną próbę wykorzystania obecności migrantów na polsko-białoruskiej granicy do destabilizowania sytuacji, nie licząc się przy tym z ich życiem, zdrowiem i bezpieczeństwem. Nie można wykluczyć, że osoby te, jeśli nie będą miały szans pozostania na terytorium Polski, po zawróceniu na Białoruś będą zmuszane do przekraczania granicy białorusko-ukraińskiej i znajdą się na terenie państwa ogarniętego wojną. Choćby z tego powodu Polska jest dziś odpowiedzialna także za los tych osób, które przekraczają w sposób nieuregulowany granicę z Białorusią.

Jednocześnie RPO jest przekonany, w czym utwierdza go sprawność polskich służb granicznych na polsko-ukraińskiej granicy, że polskie organy i instytucje są w stanie przyjąć na naszym terytorium również te osoby, zapewnić im niezbędną pomoc, dostęp do zgodnych z prawem i standardami międzynarodowymi procedur, w tym dotyczących ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową.

Rzecznik Praw Obywatelski prosi o natychmiastowe wstrzymanie stosowania procedur zawracania do linii granicy i wydawania postanowień o opuszczeniu terytorium RP, a następnie o podjęcie działań w celu wyeliminowania tych procedur z polskiego porządku prawnego.

Odpowiedź podsekretarza stanu w MSWiA Bartosza Grodeckiego

Straż Graniczna w trybie zgody szczególnej, o której mowa w art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, umożliwia wjazd do Polski osobom ewakuującym się z terytorium Ukrainy przed wojną, niezależnie od tego, czy są one obywatelami Ukrainy czy też pochodzą z innych krajów.

W ten sposób także osoby uciekające przed wojną, a nieposiadające stałego pobytu w Ukrainie, mogą wjechać do Polski celem organizacji powrotu do kraju pochodzenia lub innego kraju, w którym mają możliwość przebywać legalnie.

Jednocześnie jest monitorowane zagadnienie instrumentalnego wykorzystywania migrantów na granicy polsko-białoruskiej, w związku z którym zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego, wskazane przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, zmiany w przepisach ustawy oraz rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych. Mają one na celu uproszczenie procedury powrotu cudzoziemców przekraczających granicę w sposób nielegalny.

Przedmiotowa procedura  w pełni respektuje prawa cudzoziemca do złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce. 

Należy podkreślić, że funkcjonariusze Straży Granicznej, realizujący zadania bezpośrednio związane  z ochroną granicy państwowej (jak również na terenie kraju), informują cudzoziemców o możliwości złożenia wniosku a także, zgodnie z dyspozycją art. 24 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, każdorazowo w przypadku wyrażenia przez cudzoziemca chęci złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium RP, również w sposób dorozumiany, przyjmują od niego tego rodzaju dokumenty.

Zadania Straży Granicznej w tym zakresie zostały jednoznacznie sformułowane w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i brak jest możliwości zastosowania odstępstwa od tej procedury.

Ze względu na fakt, że przepisy obowiązujące w zakresie wydawania postanowień o opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zawracania cudzoziemców nielegalnie przekraczających granicę z Białorusi do linii granicy państwowej, w sposób bezwzględny nie mają zastosowania wobec osób poszukujących w Polsce ochrony międzynarodowej, należy stwierdzić, że są one adekwatnym i proporcjonalnym środkiem pozwalającym zarządzać nielegalną migracją na polskiej granicy państwowej.

Jednocześnie należy pamiętać, że Polska jest związana prawem międzynarodowym i zobowiązana do ochrony granicy państwowej.

Nadmieniam, że zawracanie cudzoziemca do linii granicy państwowej jest zawsze przeprowadzane w asyście funkcjonariuszy w sposób zapewniający bezpieczeństwo cudzoziemca oraz poszanowanie jego praw.

XI.543.84.2022