Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• 23 czerwca obchodzimy Międzynarodowy Dzień Sygnalisty – dzień poświęcony osobom, które zdecydowały się ujawnić informacje o nieprawidłowościach mogących mieć negatywny wpływ na szeroko pojęte dobro wspólne
• Odwaga sygnalistów ma realne znaczenie – ujawniają nadużycia zanim te przekształcą się w poważne kryzysy, których konsekwencje mogą niekorzystnie wpływać na społeczeństwo, instytucje, a czasem i całe państwo
• Ważne jest, by budować i wzmacniać zaufanie obywateli, którzy decydują się na ujawnienie naruszenia prawa w dobrej wierze

Rys historyczny

Samo słowo "whistleblower" czyli sygnalista zaczęło być używane w latach 70. XX wieku, a jego popularyzacja wiąże się z działalnością amerykańskiego aktywisty Ralpha Nadera. Nader używał tego terminu celowo, aby odróżnić go od negatywnego skojarzenia z donosicielem. Inspiracją było porównanie do sędziego sportowego „dmuchającego w gwizdek” (blowing the whistle), by przerwać grę, gdy dochodzi do faulu. Choć termin istniał wcześniej w języku angielskim, to właśnie Nader nadał mu znaczenie społeczne i etyczne, związane z ochroną interesu publicznego. 

W Europie szczególna rola sygnalisty zaczęła zyskiwać na znaczeniu dopiero w XXI wieku, w dużej mierze w reakcji na głośne, globalne skandale finansowe, korupcyjne i środowiskowe, które ujawniły konieczność wprowadzenia regulacji wspierających sygnalistów. Te przypadki uwidoczniły brak systemowej ochrony dla osób ujawniających nieprawidłowości. Nawet jeśli była ona przewidziana, to jej zakres był bardzo nierówny w zależności od kraju UE. 

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku, zobowiązała wszystkie państwa członkowskie do stworzenia jednolitego systemu ochrony sygnalistów. Na podstawie tego aktu kraje członkowskie mają za zadanie przyjąć wspólne zasady ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Polska wdrożyła Dyrektywę ustawą z dnia 14 czerwca 2024 roku o ochronie sygnalistów (Dz. U poz. 928) i tym samym dołączyła do państw UE, które zapewniają odpowiednią ochronę osobom zgłaszającym naruszenia prawa, dbając przy tym o popularyzację wiedzy o roli sygnalisty nie tylko w miejscu pracy, ale i w całym społeczeństwie. 

Najważniejsze informacje o ochronie sygnalistów w Polsce

Przyjęcie ustawy z dnia 14 czerwca 2024 r. wzmocniło ochronę sygnalistów w Polsce. Ustawa wyznacza nowe standardy w zakresie bezpieczeństwa, poufności oraz przeciwdziałania represjom wobec osób zgłaszających naruszenia prawa. W szczególności określa przepisy, które bezpośrednio chronią sygnalistę, mają zastosowanie do naruszeń prawa przewidzianych przez Dyrektywę 2019/1937 oraz do wszystkich naruszeń prawa w odpowiadających tym obszarom dziedzinach prawa krajowego, np. zamówień publicznych, bezpieczeństwa transportu, ochrony środowiska. 

Ustawa gwarantuje m.in.:

• ochronę tożsamości sygnalisty,
• zakaz działań odwetowych wobec osób zgłaszających nieprawidłowości,
• obowiązek wdrożenia wewnętrznych kanałów zgłaszania w organizacjach publicznych i prywatnych,
• możliwość dokonywania zgłoszeń zewnętrznych do organów publicznych – m.in. do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Akt ten to fundament prawny, który realnie wzmacnia kulturę przejrzystości i odpowiedzialności w sektorze publicznym i prywatnym, a także zapewnia sygnalistom realną ochronę prawną. Ta przysługuje sygnaliście niezależnie od formy świadczenia pracy lub pełnienia służby, może to być m.in. umowa o pracę, umowa cywilnoprawna, prowadzenie działalności gospodarczej, wolontariat czy służba wojskowa. Ochroną objęci są także sygnaliści dokonujący zgłoszenia lub ujawnienia publicznego przed nawiązaniem stosunku pracy, np. podczas procesu rekrutacyjnego lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę pracy lub gdy osoba była pracownikiem w danym miejscu. 

Warto pamiętać, że ochrona przysługuje sygnaliście od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. 

Rola Rzecznika Praw Obywatelskich i Zespołu do spraw Sygnalistów

Biuro RPO wielokrotnie podejmowało działania, zarówno o charakterze generalnym, jak i w sprawach indywidualnych, których celem było zapewnienie odpowiedniej i adekwatnej ochrony osobom, które dokonywały zawiadomień o naruszeniu prawa. Rzecznik zgłaszał też udział w postępowaniach sądowych w przypadkach, w których dochodziło do działań odwetowych wobec osób informujących o naruszeniach prawa. 

W efekcie prac prawodawczych to właśnie Rzecznik Praw Obywatelskich został wskazany imiennie jako jeden z organów publicznych odpowiedzialnych za przyjmowanie zgłoszeń o naruszeniach prawa. RPO jest wyspecjalizowanym organem stojącym na straży praw i wolności człowieka i obywatela, jest niezależny i każdy może do niego wystąpić z wnioskiem. Dzięki temu osoby, które nie czują się bezpieczne dokonując zgłoszeń wewnętrznych o nadużyciach lub nie widzą efektów swoich działań, mogą zwrócić się bezpośrednio do RPO. 

Ustawa nakłada na RPO zadania związane z przyjmowaniem zgłoszeń zewnętrznych, ich wstępną weryfikacją i na jej podstawie przekazaniem do organu właściwego w celu ich rozpoznania oraz podjęcia działań następczych. Wyraźną decyzją ustawodawcy przepisy dotyczące zgłoszeń zewnętrznych, w tym te, które określiły kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich, weszły w życie 25 grudnia 2024 roku. Od tej daty sygnaliści mogą dokonywać zgłoszeń zewnętrznych do RPO, korzystając przy tym z przeznaczonych do tego celu kanałów: formularza internetowego, poczty tradycyjnej, infolinii czy też mogą umówić się na spotkanie z pracownikami Zespołu ds. Sygnalistów. To właśnie specjaliści z Zespołu do spraw Sygnalistów zajmują się obsługą zgłoszeń zewnętrznych i wstępnie je weryfikują według przepisów ustawy. 

Rolą RPO jest także wsparcie dla sygnalistów dokonujących zgłoszenia. Porady na temat praw i środków ochrony prawnej udzielane są sygnalistom, osobom pomagającym w dokonaniu zgłoszenia, osobom powiązanym z sygnalistą, osobom prawnym lub innym jednostkom organizacyjnym pomagającym sygnaliście lub z nim powiązanym. Prawo do uzyskania informacji i porad o przysługujących środkach ochrony prawnej ma również osoba, której dotyczy zgłoszenie. Do innych zadań należy: popularyzacja tematyki ochrony praw sygnalistów, działania edukacyjne oraz opracowywanie materiałów promocyjnych i dydaktycznych, organizowanie konferencji, seminariów, wykładów i warsztatów poświęconych tematyce ochrony praw sygnalistów. Zespół sporządza też sprawozdania zawierające dane statystyczne dotyczące zgłoszeń zewnętrznych dla Sejmu i Senatu oraz Komisji Europejskiej.

Idea ochrony sygnalistów

Międzynarodowy Dzień Sygnalisty skłania do refleksji nad odwagą i odpowiedzialnością osób, które decydują się działać w interesie publicznym, często stawiając dobro wspólne ponad własną wygodę czy bezpieczeństwo. To również moment, w którym warto wyrazić uznanie dla tych, którzy, nie bacząc na potencjalne konsekwencje, decydują się ujawniać informacje o nadużyciach, nieprawidłowościach czy przypadkach łamania prawa w swoim środowisku pracy lub w instytucjach, z którymi są związani.

Skuteczne wdrożenie przepisów dotyczących ochrony sygnalistów to nie tylko wymóg wynikający ze zobowiązań międzynarodowych czy prawa Unii Europejskiej. W dłuższej perspektywie może to przyczynić się do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, w którym jednostka nie pozostaje bierna, lecz świadomie i odpowiedzialnie reaguje na zauważone nieprawidłowości. 

Ideą ochrony sygnalistów jest stworzenie systemu, który umożliwia osobom dostrzegającym nielegalne lub nieetyczne działania w swoim otoczeniu, na przykład w miejscu pracy, w instytucji publicznej czy w organizacji – zgłoszenie takiej sytuacji do odpowiedniego organu. Dzięki skutecznemu wdrożeniu takich rozwiązań osoba zgłaszająca nieprawidłowości nie musi wybierać między moralnym zobowiązaniem a strachem przed konsekwencjami. Sygnalista otrzymuje możliwość skutecznego działania. Co więcej, może mieć rzeczywisty wpływ na kształtowanie kultury odpowiedzialności w miejscu pracy i w szerszym kontekście społecznym. Tym samym rola sygnalisty staje się elementem długofalowego procesu budowania bardziej etycznych, sprawiedliwych i przejrzystych struktur społecznych.

Międzynarodowy Dzień Sygnalisty może być kolejnym impulsem do dalszego doskonalenia systemów ochrony i wspierania takich osób. Tylko wtedy możliwe będzie budowanie społeczeństwa, w którym każdy obywatel czuje się odpowiedzialny za swoje otoczenie pracy i ma realny wpływ na jego jakość.