Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Do orzeczenia o poddaniu przymusowemu karmieniu konieczne jest wystąpienie ustawowej przesłanki poważnego zagrożenia dla życia
• Złożenie wniosku o zgodę na przymusowe karmienie oraz wydanie postanowienia przez sąd penitencjarny, zanim wystąpi poważne zagrożenie życia osadzonego, jest działaniem przedwczesnym
• Zastępca RPO Wojciech Brzozowski przekazuje swoje uwagi do Ministerstwa Sprawiedliwości i Centralnego Zarządu Służby Więziennej, aby lepiej zapobiegać wystąpieniu podobnych nieprawidłowości w przyszłości
• AKTUALIZACJA 12.06.2024: Spostrzeżenia RPO dotyczące wydawanych przez sąd zgód na przymusowe karmienie będą stanowiły przedmiot dalszych analiz i zostaną wykorzystane w procesie szkolenia sędziów penitencjarnych w celu lepszego respektowania praw osób pozbawionych wolności – odpowiada MS
• Wszystkie zalecenia i uwagi Rzecznika zostaną wykorzystane, także podczas cyklicznych narad z kierownictwem Służby Więziennej, aby w przyszłości nie dopuścić do stworzenia warunków, które mogłyby w jakikolwiek sposób doprowadzić do naruszenia praw osób osadzonych
• AKTUALIZACJA: 17.06.2024: Dyrektor Generalny Służby Więziennej podziela pogląd, że nie ma podstaw do stwierdzenia, iż samo wdrożenie przymusowego karmienia nastąpiło przedwcześnie. Ponadto do przymusowego leczenia doszło dopiero wówczas, gdy w ocenie lekarzy wystąpiły przesłanki wskazujące na poważne zagrożenie życia i zdrowia pacjenta, co potwierdza opinia o stanie jego zdrowia
  Wszystkie sugestie RPO oraz uwagi zostały przeanalizowane przez funkcjonariuszy Biura Służby Zdrowia CZSW oraz posłużą jako materiał instruktażowy w trakcie omawiania zagadnienia na najbliższej odprawie kadry kierowniczej dla personelu ochrony zdrowia – zapewnia DG SW
  W związku z otrzymanymi odpowiedziami ZRPO Wojciech Brzozowski zwrócił się do DG SW z prośbą o przesłanie dokumentacji ze sprawy w celu jej przeanalizowania

W Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich prowadzone było z urzędu postępowanie w sprawie prawidłowości zastosowania i realizacji przymusowego karmienia wobec Mariusza Kamińskiego podczas jego pobytu w Areszcie Śledczym. Postępowanie obejmowało analizę czynności podejmowanych przez Służbę Więzienną i sąd penitencjarny.

Ustalenia z tego postępowania i wnioski zastępca RPO Wojciech Brzozowski przekazuje Dyrektorowi Generalnemu Służby Więziennej i Dyrektorowi Departamentu Wykonania Orzeczeń i Probacji w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Analiza w kontekście art. 118 kodeksu karnego wykonawczego

Dyrektor Aresztu Śledczego skierował wniosek do sądu w trybie art. 118 k.k.w. „o wydanie postanowienia dotyczącego przymusowego karmienia i leczenia osadzonego”.

Zgodnie z tym przepisem, gdy życiu skazanego grozi poważne niebezpieczeństwo, stwierdzone co najmniej przez dwóch lekarzy, można dokonać koniecznego zabiegu lekarskiego, nie wyłączając chirurgicznego, nawet mimo sprzeciwu skazanego (§ 2). O dokonaniu zabiegu, w razie sprzeciwu skazanego, orzeka sąd penitencjarny (§ 3).

Do orzeczenia o poddaniu zabiegowi (w tej sprawie – przymusowemu karmieniu) musi być spełniona przesłanka poważnego zagrożenia dla życia.

Wyrażenie zgody przez sąd penitencjarny na przymusowe karmienie, zanim wystąpi poważne zagrożenie życia osadzonego, umożliwia wdrożenie przymusowego żywienia, mimo że nie ma ku temu wskazań medycznych. Wdrożenie karmienia w takich okolicznościach może naruszać prawa osoby pozbawionej wolności do prywatności, samodecydowania o swoim zdrowiu i leczeniu, prawo do humanitarnego traktowania i poszanowania godności.

Złożenie wniosku o zgodę na przymusowe karmienie oraz wydanie decyzji przez sąd powinno zatem nastąpić dopiero wówczas, gdy wykonanie zabiegu medycznego faktycznie jest konieczne.

Przedwczesny wniosek Służby Więziennej i zgoda sądu penitencjarnego

Samo istnienie zagrożenia dla życia skazanego nie jest wystarczającą przesłanką do poddania go przymusowemu karmieniu. Przepis art. 118 k.k.w. wyraźnie przewiduje, że do wydania takich decyzji konieczne jest wystąpienie poważnego zagrożenia dla życia.

Ani z opinii lekarskich wydanych w tej sprawie, ani z uzasadnienia postanowienia sądu penitencjarnego nie wynika, żeby ta przesłanka została spełniona. Wobec tego należy uznać, że wniosek administracji Aresztu Śledczego o zgodę na przymusowe karmienie został złożony do sądu przedwcześnie. Z tych samych powodów przedwcześnie zostało wydane postanowienie sądu o zgodzie na takie działanie.

W sprawie nie ma natomiast podstaw do stwierdzenia, że samo wdrożenie przymusowego karmienia nastąpiło przedwcześnie – doszło do tego dopiero wówczas, gdy zaistniało poważne niebezpieczeństwo dla życia pacjenta.

Zasadność zastosowania unieruchomienia pasami na czas karmienia

W wystąpieniu do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej ZRPO Wojciech Brzozowski podkreśla, że każde unieruchomienie jest poważną ingerencją w wolność i nietykalność cielesną pacjenta. Nie powinno więc być nadużywane.

Jak wyjaśnił dyrektor Aresztu Śledczego, użycie środków przymusu wobec M. Kamińskiego nie nastąpiło na podstawie przepisów ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, gdyż do zastosowania przymusu upoważniały same procedury medyczne. Tymczasem procedury te nie przewidują konieczności stosowania unieruchomienia wobec wszystkich pacjentów poddawanych przymusowemu karmieniu – stosuje się je tylko wówczas, gdy pacjent nie współpracuje z personelem medycznym i nie wykonuje wydawanych poleceń.

W badanej sprawie Służba Więzienna nie wykazała, że unieruchomienie pacjenta na czas przymusowego karmienia było konieczne.

Zapobiegać możliwym naruszeniom praw osób pozbawionych wolności

ZRPO Wojciech Brzozowski zwraca się także do dyrektora Departamentu Wykonania Orzeczeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości Mirosława Przybylskiego z prośbą o rozważenie wykorzystania przedstawionej oceny, aby lepiej zapewniać poszanowanie praw osób pozbawionych wolności i zapobiegać możliwym naruszeniom tych praw, w tym przez uwzględnienie przekazanych informacji w szkoleniach sędziów penitencjarnych.

Jednocześnie prosi Dyrektora Generalnego Służby Więziennej Andrzeja Peckę o przeanalizowanie przedstawionych w piśmie kwestii i rozważenie podjęcia stosownych działań, żeby w przyszłości zapobiec wystąpieniu podobnych nieprawidłowości.

Z uwagi na ochronę danych wrażliwych Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich nie będzie udzielało szerszej informacji w tej sprawie.

Odpowiedź Ministerstwa Sprawiedliwości

W odpowiedzi dyrektor Departamentu Wykonania Orzeczeń i Probacji Mirosław Przybylski dziękuje za przesłanie spostrzeżeń odnośnie do działania sądu penitencjarnego w Radomiu i informuje, że w Departamencie Wykonania Orzeczeń i Probacji od dnia 27 grudnia 2023 r. monitorowana była prawidłowość wykonania kary pozbawienia wolności wobec osadzonego pana Mariusza Kamińskiego.

Zwraca uwagę, że decyzja wydawana w trybie art. 118 § 2 k.k.w. o zgodzie na przymusowe karmienie należy wyłącznie do sądu i może być objęta jedynie kontrolą instancyjną.

Dodatkowo podkreśla, że kierownictwo Ministerstwa Sprawiedliwości z należytą uwagą podchodzi do ustawowego obowiązku, nałożonego na Służbę Więzienną, dotyczącego podejmowania odpowiednich działań w celu zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary.

– Oczywistym jest, że wszystkie działania podejmowane wobec osób pozbawionych wolności powinny w praktyce odpowiadać naczelnej zasadzie postępowania karnego wykonawczego, jaką jest zasada humanitaryzmu – pisze Dyrektor Departamentu Wykonania Orzeczeń i Probacji.

W konkluzji zapewnia, że spostrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące wydawanych przez sąd zgód na przymusowe karmienie będą stanowiły przedmiot dalszych analiz i zostaną wykorzystane w procesie szkolenia sędziów penitencjarnych w celu lepszego respektowania praw osób pozbawionych wolności.

Wskazuje też, że wszystkie zalecenia i uwagi Rzecznika zostaną wykorzystane, także podczas cyklicznych narad z Kierownictwem Służby Więziennej, aby w przyszłości nie dopuścić do stworzenia warunków, które mogłyby w jakikolwiek sposób doprowadzić do naruszenia praw osób osadzonych.

Odpowiedź płk. Andrzeja Pecki, dyrektora generalnego SW

Dyrektor Generalny SW zwraca uwagę, że w razie wystąpienia zagrożenia dla życia skazanego przepisy prawa karnego wykonawczego w pierwszej kolejności wskazują na konieczność powiadomienia o tym fakcie sędziego penitencjarnego. Ustawodawca miał na względzie szczególną rolę tego organu, do którego zadań należy nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania kary pozbawienia wolności. Gdy życiu skazanego grozi poważne niebezpieczeństwo, a skazany wyraża sprzeciw co do dokonania określonego zabiegu, możliwe jest orzeczenie przymusowego wdrożenia określonej procedury medycznej. Co do zasady, przy spełnieniu kodeksowych przesłanek, możliwe jest zastosowanie opisanej procedury w zgodzie z prawem międzynarodowym.

Analizując sygnalizowany przypadek, DG SW podziela pogląd Rzecznika, że nie ma podstaw do stwierdzenia, iż samo wdrożenie przymusowego karmienia nastąpiło przedwcześnie. W ocenie Biura Służby Zdrowia CZ SW podjęcie działań medycznych wbrew świadomej woli pacjenta może nastąpić jedynie w sytuacji, gdy życie osoby pozbawionej wolności jest zagrożone albo gdy odstąpienie od czynności medycznych może spowodować poważne niebezpieczeństwa naruszenia funkcjonowania ważnych dla życia narządów wewnętrznych.

Do podjęcia przymusowego leczenia doszło dopiero wówczas, gdy w ocenie lekarzy wystąpiły przesłanki wskazujące na poważne zagrożenie życia i zdrowia pacjenta, co potwierdza sporządzona opinia o stanie zdrowia osoby pozbawionej wolności. Decyzja lekarzy zawarta we wniosku do sądu penitencjarnego została podjęta po wyczerpaniu alternatywnych metod leczenia wdrożonych w związku z odmową przyjmowania posiłków, które realizowano za zgodą pacjenta.

Po złożeniu wymaganych dokumentów uzyskano zgodę sądu penitencjarnego – jako organu właściwego do oceny sytuacji danej osoby pozbawionej wolności – na wdrożenie działań medycznych związanych z karmieniem wbrew woli pacjenta. Decyzja lekarzy uwzględniała czynniki ryzyka.

Dyrektor Generalny SW zauważa, że zarówno założenie sondy, jak i karmienie jest obarczone ryzykiem wystąpienia powikłań w przypadku stawiania oporu przez pacjenta. Nawet jeżeli pacjent nie stawia oporu przy zakładaniu sondy do żołądka, co jest zabiegiem krótkotrwałym i niebolesnym, to istnieje ryzyko, że będzie manifestować sprzeciw w trakcie karmienia. Karmienie pacjenta przez sondę, przy utrzymaniu decyzji o odmowie przyjmowania posiłków, odbywa się w atmosferze ograniczonego zaufania. Lekarz, podejmując działania medyczne, bierze na siebie odpowiedzialność za zdrowie pacjenta, a zatem musi przeprowadzić procedurę z należytą starannością, przewidując różne okoliczności, które mogą zaistnieć w trakcie jej wykonywania. Jeżeli pacjent wyraża zgodę na odstąpienie od protestu i deklaruje przyjmowanie posiłków, niezwłocznie zaprzestaje się przymusowego dokarmiania.

Zdaniem DG SW, przymus w postaci unieruchomienia osoby pozbawionej wolności może nastąpić w oparciu o prewencyjne zastosowanie środków przymusu bezpośredniego zgodnie z ustawą z 24 maja 2023 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, ustawą z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego oraz rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie stosowania przymusu bezpośredniego wobec osoby z zaburzeniami psychicznymi.

W podsumowaniu płk Andrzej Pecka informuje, że Służba Więzienna podjęła wszelkie niezbędne działania w celu zapewnienia pacjentowi bezpieczeństwa osobistego i medycznego. Procedury medyczne zostały wdrożone adekwatnie do stanu jego zdrowia, po uzyskaniu opinii lekarzy i zgody właściwego sądu penitencjarnego.

Wszystkie sugestie RPO oraz uwagi zostały przeanalizowane przez funkcjonariuszy Biura Służby Zdrowia CZSW oraz posłużą jako materiał instruktażowy w trakcie omawiania zagadnienia na najbliższej odprawie kadry kierowniczej dla personelu ochrony zdrowia. Stosowna dokumentacja zostanie przesłana do Dyrektora Okręgowego SW w celu zapoznania i służbowego wykorzystania.

IX.517.110.2024