Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zakaz warunkowego zwolnienia skazanego na dożywocie jest sprzeczny z Konstytucją RP, utrwalonym przez Trybunał w Strasburgu rozumieniem art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i nieproporcjonalnie ogranicza prawo do sądu
• A ewentualne ułaskawienie osoby skazanej, niezależnie od zastosowanej procedury, ma charakter w pełni arbitralny i z tego względu nie spełnia wymogu z art. 3 EKPC określającego zakaz tortur
• W zeszłym roku, w odpowiedzi na ostatnie wystąpienie na ten temat, Minister Sprawiedliwości poinformował, że nie prowadzi prac legislacyjnych w tym zakresie
• Teraz Marcin Wiącek pisze do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara, aby rozważył zmianę przepisów

Od 1 października 2023 r., wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności sądy mogą orzec zakaz warunkowego przedterminowego zwolnienia. Takie rozwiązanie, przyjęte w art. 77 § 3 i 4 Kodeksu karnego, jest nie tylko sprzeczne z zakazem okrutnego i nieludzkiego karania, ale także z utrwalonym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka rozumieniem tego zakazu wyrażonego w art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się do Ministra Sprawiedliwości o zmianę przepisów, które do polskiego porządku prawnego wprowadziły ograniczenie do skorzystania przez skazanego z warunkowego przedterminowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Rzecznik wielokrotnie zgłaszał zastrzeżenia do uchwalonej 7 lipca 2022 r. nowelizacji Kodeksu karnego i innych ustaw, która wprowadziła tą zmianę i zaostrzyła politykę karną. W odpowiedzi na ostatnie wystąpienie z 5 maja 2023 r. Minister Sprawiedliwości poinformował, że nie są prowadzone obecnie prace legislacyjne w zakresie objętym wystąpieniem.

Minister nie podzielił zastrzeżeń Rzecznika i wskazał m.in., że „nie można też twierdzić, że zakaz warunkowego zwolnienia każdorazowo będzie prowadził z automatu do pozbawienia sprawcy wolności do końca życia. Każdy skazany może bowiem skorzystać z prezydenckiego prawa łaski”. W ocenie MS procedura ułaskawieniowa „spełnia zatem wymogi zawarte w orzecznictwie ETPC dotyczące możliwości uwzględnienia ewentualnej resocjalizacji skazanego czy jego stanu zdrowia. Uregulowana w Kpk procedura ułaskawieniowa stanowi w istocie formę postulowanej przez Trybunał oceny zasadności dalszego wykonywania kary”.

Z tym stanowiskiem nie sposób się zgodzić. W obszernym piśmie do MS Rzecznik wskazuje, że skuteczne przeprowadzenie procedury ułaskawieniowej nie jest zależne od postawy skazanego, a tym samym nie spełnia ona wymogu weryfikacji postępów resocjalizacji. Nie może zatem przesądzać o zgodności polskiego systemu prawa z wymogami leżącymi u podstaw art. 3 EKPC.

Nie tylko orzeczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności, ale także orzeczenie kary długoterminowej w przedziale od 15 do 30 lat z wyłączeniem możliwości kształtowania swojej sytuacji prawnej przez skazanego z uwagi na wyłączenie możliwości ubiegania się przez niego o warunkowe przedterminowe zwolnienie z tych kar, nie spełnia standardów wymaganych od kary, a zapisanych w art. 30 i art. 40 Konstytucji RP oraz art. 3 EKPC.

Nałożenie na skazanego kary długoterminowej, na modyfikację której nie ma on żadnego wpływu z uwagi na wyłączenie instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia, jest sprzeczne z celami kary pozbawienia wolności wskazanymi w art. 67 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego. Stanowi operowanie karą rozumianą jako odpłata za zło, które stało się udziałem skazanego. Kara taka nastawiona jest zatem na realizację tylko jednej przesłanki w postaci prewencji generalnej w ujęciu negatywnym – służy odstraszeniu innych od popełniania takich przestępstw.

RPO podkreśla, że wykonanie kary pozbawienia wolności ustawodawca powierzył sądom. A wyłączenie możliwości weryfikacji przez nie postępów resocjalizacji skazanego nie tylko uderza w istotę samej kary, ale jest też ograniczeniem prawa do sądu z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP niespełniającym testu proporcjonalności. Wskazuje też na możliwą niekonstytucyjność art. 78 § 3 k.k. i art. 77 § 3 i 4 k.k., które mogą naruszać prawo do zaskarżania orzeczeń, w tym również orzeczeń sądowych, które wynika z art. 78 Konstytucji RP.

Na poparcie swoich argumentów Rzecznik przytacza bogate orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz ETPC - wskazujące, że rozwiązania z art. 77 § 3 i 4 k.k. oraz z art. 78 § 3 k.k. pozostają w sprzeczności z gwarancjami wynikającymi z art. 3 EKPC.

Analiza orzeczeń ETPC wskazuje, że w przypadku kary dożywotniego pozbawienia wolności skazany powinien mieć możliwość zainicjowania procedury weryfikacyjnej w zakresie konieczności dalszego wykonywania kary przynajmniej po upływie 25 lat kary. Zaś merytoryczne przesłanki decyzji zapadłej w wyniku tej procedury powinny być oparte na względach penologicznych i humanitarnych, a sama decyzja powinna być zaskarżalna.

Zastrzeżenia RPO budzi też art. 23 ustawy z 7 lipca 2022 r. zakładająca, że w sprawach, w których przed dniem wejścia w życie nowelizacji kara pozbawienia wolności nie została wykonana, do osób warunkowo zwolnionych oraz osób odbywających karę pozbawienia wolności stosuje się przepisy o warunkowym zwolnieniu w nowym brzmieniu.

Konsekwencją tego przepisu jest wsteczne zmodyfikowanie okresów wymaganych dla złożenia przez skazanego wniosku o zastosowanie wobec niego warunkowego przedterminowego zwolnienia. Pozostaje to w sprzeczności z zasadą, że nie jest przestępstwem czyn, który nie był zabroniony w chwili jego popełniania (nullum crimen sine lege), w tym z zasadą, że zmiana ustawy nie może działać na niekorzyść sprawcy (lex severior retro non agit), wyrażoną w art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 15 ust. 1 MPPOiP i art. 7 ust. 1 EKPC.

Rzecznik wskazuje, że problem tkwi w ocenie, czy stosowanie nowych przepisów o warunkowym zwolnieniu w stosunku do wszystkich osób odbywających kary pozbawienia wolności na podstawie prawomocnych wyroków, wydanych przed wejściem w życie nowych rozwiązań, jest zgodne z Konstytucją.

Zmiana dolegliwości kary już po uprawomocnieniu się wyroku budzi uzasadnione wątpliwości z punktu widzenia zasady podziału władz wyrażonej w art. 10 ust. 1 w związku z art. 175 ust. 1 w związku z art. 173 Konstytucji RP.

Dlatego RPO prosi Ministra Sprawiedliwości o rozważenie zainicjowania prac legislacyjnych odnoszących się do opisanych problemów i poinformowanie o stanowisku.

II.510.569.2023