Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Znaczna część zmian przyjętych 7 lipca 2022 r. przez Sejm budzi uzasadnione zastrzeżenia 
• Wiele z nich nie zawiera bowiem uzasadnienia albo nie zostało popartych jakimikolwiek badaniami naukowymi czy  informacjami statystycznymi
• Zaostrzenie polityki karnej nie znajduje  uzasadnienia w świetle policyjnych danych statystycznych
• Całkowite zaś uniemożliwienie ubiegania się przez skazanego na dożywocie o warunkowe przedterminowe zwolnienie jest niezgodne z Konstytucją i EKPC 
• Dla zachowania tych standardów wystarczy, by złagodzenie kary było możliwe, nawet jeśli w praktyce więzień będzie musiał ją jednak odbyć w całości

7 lipca 2022 r. Sejm uchwalił zmiany w Kodeksie karnym i innych ustawach (druk senacki nr 762, druki sejmowe nr 2024, 2339 i 2339-A). Rzecznik praw obywatelskich.

RPO Marcin Wiącek przedstawia uwagi tej sprawie przewodniczącym dwóch senackich  komisji: Ustawodawczej oraz  Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji.

Uwagi ogólne

Znaczna część zmian budzi uzasadnione zastrzeżenia. A wiele z nich nie zawiera uzasadnienia, ani nie zostało popartych jakimikolwiek badaniami naukowymi czy też informacjami statystycznymi. Tymczasem wprowadzając ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, ustawodawca powinien wykazać, że propozycje odpowiadają zasadzie proporcjonalności wynikającej z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. To na nim spoczywa bowiem ciężar dowodu, że zmiany w tym zakresie są konieczne dla ochrony wartości wyrażonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz obowiązek wykazania, że ochrona tych wartości nie jest możliwa w inny, mniej dolegliwy dla poszczególnych obywateli, sposób.

Jednostkowe rozwiązania pozytywne (zaproponowane doprecyzowanie art. 41a § 6 k.k.; zmiana art. 161 k.k.) lub akceptowalne po wprowadzeniu określonych zmian nie przemawiają na korzyść projektu postrzeganego jako całość.

Należy zgodzić się z opinią Sądu Najwyższego z 12 października 2021 r.,  że surowość karania jest elementem polityki kryminalnej państwa, które nie ma jednak pełnej swobody, ponieważ kara musi spełniać warunek proporcjonalności. Tymczasem, co słusznie zaakcentowano w opinii SN, projektodawca nie wykazał w dostatecznym zakresie potrzeby zmian co do zasad odpowiedzialności karnej, katalogu kar, dyrektyw sądowego wymiaru kary i środków karnych czy konieczności przyjęcia niektórych nowych typów czynów zabronionych. Pozostaje to w opozycji do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, z którego wynika konieczność poszanowania zasady proporcjonalności, 

A zaostrzenie polityki karnej nie znajduje uzasadnienia w świetle policyjnych danych statystycznych. Wynika z nich, że przynajmniej od 10 lat przestępczość w Polsce przejawia tendencję jednoznacznie spadkową, wzrasta zaś skuteczność jej zwalczania.

Oprócz podwyższenia sankcji za poszczególne czyny zabronione w części szczególnej Kk, istotny zwrot w kierunku zwiększenia represyjności prawa karnego zakładają zmiany wprowadzone do części ogólnej, jak: 

•    podwyższenie górnej granicy wymiaru kary pozbawienia wolności do lat 30 i w konsekwencji podwyższenie maksymalnego wymiaru kary łącznej,
•    rozszerzenie stosowania środków karnych, w tym obligatoryjne orzeczenie środków karnych w sytuacjach, w których obecnie jest ono fakultatywne, 
•    wprowadzenie środka reakcji karnej w postaci przepadku pojazdu mechanicznego oraz przepadku jego równowartości, 
•    stosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec tzw. małego świadka koronnego tylko na wniosek prokuratora, 
•    podniesienie dolnej granicy kary wymierzanej w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej,
•    dodanie recydywy specjalnej odnoszącej się do przestępstw przeciwko wolności seksualnej, 
•    wyłączenie możliwości zamiany zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności na karę ograniczenia wolności albo karę grzywny, 
•    wyłączenie możliwości uzyskania przez skazanego warunkowego przedterminowego zwolnienia, 
•    przedłużenie okresu po którym można udzielić warunkowego przedterminowego zwolnienia osobie skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności,
•    przedłużenie okresu po którym można warunkowo zwolnić osobę skazaną na karę pozbawienia wolności, 
•    wydłużenie okresu próby dla warunkowo zwolnionej osoby skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności, 
•    przedłużenie okresu przedawnienia zbrodni zabójstwa, 
•    przyznanie organom ścigania dodatkowych możliwości przedłużania okresu przedawnienia zgodnie z art. 102 k.k.

Na 43 stronach opinii RPO (całość w załączniku na dole strony)  szczegółowo odnosi się do poszczególnych zmian.  Z powodu obszerności opinii tutaj przedstawiamy tylko niektóre uwagi.

Przepadek pojazdu mechanicznego 

Instytucja przepadku pojazdu albo przepadku równowartości pojazdu nie uwzględnia, że miarą jej dolegliwości jest wyłącznie wartość pojazdu. Czyn zabroniony może zostać popełniony przez sprawcę przy wykorzystaniu samochodu własnego, będącego przedmiotem umowy leasingu, najmu, umowy użyczenia albo też nowego albo w znacznie zniszczonego. Wartość pojazdu nienależącego do sprawcy, w szczególności będącego przedmiotem umowy leasingu, nie oddaje w żaden sposób stanu majątku sprawcy. 

Obligatoryjność środka karnego opisanego w art. 44b k.k. prowadzić będzie do sytuacji, w których na sprawcę może zostać nałożony obowiązek zapłaty kilkuset tysięcy zł tylko dlatego, że dopuścił się on przestępstwa z wykorzystaniem drogiego środka komunikacji. Doprowadzi to do sytuacji, w której sądy będą zobligowane stosować reakcje karne nieadekwatne zarówno do wagi zdarzenia drogowego, stopnia winy sprawcy, jak i możliwości majątkowych i zarobkowych.

Wprowadzenie środka nazwanego przez projektodawcę „przepadkiem pojazdu mechanicznego lub przepadkiem jego równowartości” oznacza w istocie dodanie do katalogu środków reakcji prawnokarnej kary dodatkowej o charakterze majątkowym, której wymiar, wbrew założeniom projektu, powinien być dostosowany do dochodów oraz sytuacji majątkowej sprawcy. Celem w żadnym wypadku, wbrew twierdzeniom projektodawcy, nie jest utrudnienie sprawcy popełnienia przestępstwa w przyszłości. W istocie jest to środek reakcji karnej, który nie realizuje funkcji przepadku, lecz nawiązki.

Zmiany w instytucji tzw. małego świadka  koronnego

Na wniosek prokuratora sąd stosuje  nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on  informacje dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie oraz istotne okoliczności jego popełnienia.

Zmiana przewiduje dodanie zwrotu „na wniosek prokuratora”, którego konsekwencją będzie ograniczenie możliwości stosowania instytucji tzw. małego świadka koronnego przez sąd. Uzależnia się zatem podstawę nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz podstawę warunkowego zawieszenia jej wykonania od wniosku prokuratora, nie zaś, jak to było dotychczas, jedynie od zachowania  samego sprawcy.  

Przenosi to z sądu na prokuratora decyzję o możliwości zastosowania instytucji tzw. małego świadka koronnego i z tego względu budzi uzasadnione wątpliwości w zakresie jego zgodności z zasadą podziału władzy wynikającą z art. 10 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 173 Konstytucji RP.

Zmiana nie czyni zadość postulatom RPO, który nigdy nie proponował rozwiązań cedujących uprawnienia sądu na rzecz władzy wykonawczej.

Kara tzw. "bezwzględnego" dożywocia

Wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat, sąd może orzec zakaz warunkowego zwolnienia. Skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 30 lat kary.

Rozwiązanie wyłączające możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia szeroko skrytykowane w literaturze. Pełną aktualność zachowują uwagi RPO o projektu ostatecznie przyjętego jako ustawa z 13 czerwca 2019 r. o zmianie Kodeksu karnego i innych ustaw.

Trafnie wskazano także w opinii SN, że o ile sama kara dożywotniego pozbawienia wolności nie narusza art. 3 EKPC, to narusza go już brak w prawie krajowym regulacji przewidującej możliwość przeprowadzenia kontroli zasadności dalszego wykonywania takiej kary po upływie ustalonego w ustawie terminu, który zwykle wynosi 25 lat. Możliwość ta nie oznacza prawa do bycia zwolnionym z zakładu karnego po wskazanym okresie, lecz powinna dać skazanemu nadzieję na odzyskanie wolności, choćby w dłuższej perspektywie. 

Krytycznie należy zatem ocenić zarówno aprioryczne wydłużenie okresu odbywania kary, po którym skazany na dożywotnie pozbawienie wolności może starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia z 25 do 30 lat, jak i całkowite wyłączenie możliwości ubiegania się przez skazanego o uzyskanie warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Rozwiązania takie pozostają w sprzeczności z gwarancjami wynikającymi art. 3 EKPC, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. 

Standard minimum wymaga funkcjonowania mechanizmów umożliwiających skazanemu poddanie dolegliwości orzeczonej wobec niego kary pozbawienia wolności weryfikacji pod kątem realizacji jej celów, której to wynikiem będzie potencjalna możliwość skrócenia okresu jej odbywania w warunkach penitencjarnych. Nie oznacza to, że skazany uzyskuje uprawnienie do wcześniejszego zakończenia odbywania kary, a jedynie konieczność takiego ukształtowania systemu wykonywania kary pozbawienia wolności, aby czas jej wykonywania mógł zostać uzależniony od postępów 

Ponadto z godności ludzkiej, co do której w art. 30 Konstytucji RP zadeklarowano, że jest przyrodzona, niewzruszalna i stanowi ona źródło praw, wywieść należy obowiązek władz  czynienia z każdego człowieka podmiotu oddziaływań państwa, a nie ich przedmiotu. Uprzedmiotowienie osoby ludzkiej zawsze stanowić będzie naruszenie jej godności. Będzie ono miało miejsce przy takim ukształtowaniu mechanizmów wykonywania kary pozbawienia wolności, w ramach których potencjalna możliwość zmiany sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności z osadzenia w zakładzie karnym na system wolnościowy - probacyjny, nie zależy od woli skazanego, od jego nastawienia do porządku prawnego, od jego decyzji w zakresie poddania się oddziaływaniom penitencjarnym. 

Dla zachowania minimalnego standardu, zgodnie z orzecznictwem ETPC, wystarczy, że złagodzenie kary jest możliwe de iure i de facto, nawet jeśli w praktyce więzień będzie musiał ją jednak odbyć w całości.

Zaproponowane rozwiązania pozbawiające skazanego możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie oraz wydłużająca okres, po upływie którego skazany może ubiegać się o warunkowe zwolnienie, powyżej 25 lat pozbawienia wolności pozostaje w sprzeczności z gwarancjami wynikającymi art. 3 EKPC oraz art. 30 Konstytucji RP w zw. z art. 40 Konstytucji RP.

Zmiany w  przedawnieniu

Zmiana przewiduje, że jeżeli w toku wszczętego postępowania powzięto uzasadnione podejrzenie popełnienia innego przestępstwa, karalność tego przestępstwa ulega przedłużeniu z dniem, w którym podjęto pierwszą czynność procesową zmierzającą do ustalenia, czy zostało ono popełnione.

RPO podziela krytyczną ocenę  SN. Trafnie zwrócił on uwagę, że dotychczas funkcjonującą klarowną regulację w zakresie wydłużenia terminu przedawnienia proponuje się uzupełnić przez odwołanie do podjęcia pierwszej czynności dowodowej. Moment ten nie jest wystarczająco jednoznaczny do ustalenia i można zakładać, że prowadziłby w praktyce do wątpliwości. Wyjątkowo problematyczne w tym kontekście będzie ustalenie, w szczególności po upływie długiego czasu, czy w danym postępowaniu organ procesowy powziął uzasadnione podejrzenie popełnienia innego czynu. Z uwagi na fakt, że przedawnienie jest negatywną przesłanką procesową, powinno zostać uregulowane w sposób precyzyjny, pozwalający na jego szybkie i jednoznaczne ustalenie. 

Zmiany w części szczególnej Kodeksu karnego

Karalność przygotowań do przestępstwa zabójstwa

Projektodawca wskazuje, że „nie można aprobować tego, że aktualnie ustawa karna nie przewiduje karalności przygotowania do zabójstwa, przestępstwa zagrożonego najsurowszą karą spośród tych, skierowanych przeciwko zdrowiu i życiu”. Zaproponowano, by groziła za to kara od 2 do 15 lat pozbawienia wolności.

Budzi to zastrzeżenia, przede wszystkim polityczno-kryminalne jak i w zakresie przesłanek natury faktycznej. Przestępstwo zabójstwa jest często popełniane „za pomocą przedmiotów powszechnie dostępnych (nóż, siekiera itp.)”. Nabycie siekiery nie upoważnia zatem do wniosku, że tą właśnie siekierą sprawca zamierza zadać śmierć upatrzonej ofierze. W  niektórych przypadkach, związanych ze specyfiką danego przestępstwa, przygotowanie do zabójstwa już obecnie podlega karze (art. 118 § 3 k.k., art. 128 § 2 k.k.). 

Karalność odurzenia się po spowodowaniu wypadku drogowego

Zmiana ma zapobiegać sytuacjom, gdy ze względu na spożycie alkoholu lub środka odurzającego już po zdarzeniu mającym charakter przestępstwa, brak jest możliwości dowodzenia, czy w czasie zdarzenia sprawca znajdował się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego.

Sam pomysł należy ocenić pozytywnie, ale jego realizacja zasługuje na negatywną ocenę. Po pierwsze, spożycie alkoholu lub środka odurzającego już po zdarzeniu mającym charakter przestępstwa nie może stanowić okoliczności kwalifikującej, gdyż odrywa się ono od zachowania sprawczego ujętego w typie czynu zabronionego. Nie stanowi ono tym samym znamienia typu czynu zabronionego, ani też nie jest elementem recydywy.  Jako uzasadnione jawi się ewentualne ustanowienie nowego czynu zabronionego polegającego na spożyciu alkoholu lub zażyciu środka odurzającego już po zdarzeniu mającym charakter przestępstwa z art. 173 k.k. lub art. 177 k.k. w rozdziale XXX Kodeksu karnego „Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości”.

Uchylanie się od postaci obowiązku naprawienia szkody

Karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 przewiduje się dla tego, kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki. Nie podlega  karze sprawca,  który wykonał środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego. 

Wprowadza to niedopuszczalne z punktu widzenia art. 32 ust. 1 Konstytucji RP zróżnicowanie sytuacji prawnej osób pokrzywdzonych przestępstwem. Jeśli bowiem dojdzie do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody albo obowiązku zadośćuczynienia krzywdzie w postępowaniu cywilnym, sytuacja prawna poszkodowanego przestępstwem, z którego wynikają orzeczone obowiązki, będzie w wyniku wprowadzenia art. 244c k.k. mniej korzystna, niż sytuacja prawna pokrzywdzonego, na rzecz którego o wskazanych obowiązkach sąd orzekł w postępowaniu karnym.

Jest wątpliwość, czy zasadne jest wprowadzenie kryminalizacji uchylania się od wykonania orzeczonego obowiązku naprawienia szkody, obowiązku zadośćuczynienia za doznaną przez inną osobę krzywdę lub nawiązki. Środki te nie są już środkami karnymi, a stały się środkami kompensacyjnymi, do których orzekania i wykonywania stosuje się także przepisy prawa cywilnego. Powstaje zatem pytanie, czy uzasadnione jest różnicowanie sytuacji, kiedy pokrzywdzony dochodzi roszczeń cywilnoprawnych wynikających z przestępstwa w procesie karnym i kiedy robi to w postępowaniu cywilnym. Następowałoby bowiem de facto ukaranie za niewywiązanie się z obowiązku mającego w dużej mierze charakter cywilnoprawny. Nieproporcjonalna jest tutaj także proponowana kara. 

Propagowanie ideologii nazistowskiej, komunistycznej, faszystowskiej

Uchwalony art. 256 § 1a k.k. stanowi: Tej samej karze podlega, kto publicznie propaguje ideologię nazistowską, komunistyczną, faszystowską lub ideologię nawołującą do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne.

Znamię „ideologii nawołującej do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne” jest na tyle nieprecyzyjne i pojemne znaczeniowo, że w jego ramach mieścić może się choćby nawoływanie do przemocy w celu obrony przed zbrojną napaścią. Przepis ten, ze względu na zbyt daleko posuniętą ogólność, nie spełnia wymogów  dostatecznej określoności leżącej u podstaw art. 2 Konstytucji RP i z tego względu nie zasługuje na aprobatę.

„Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, zbywa, oferuje, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1 lub 1a albo będące nośnikiem symboliki nazistowskiej, komunistycznej, faszystowskiej lub innej totalitarnej, użytej w sposób służący propagowaniu treści określonej w § 1 lub 1a”.

Art. 256 § 2 k.k. w części  „albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”, został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z art. 42 ust. 1 w związku z art. 54 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Zaproponowana treść pogłębia jeszcze sprzeczność tego unormowania ze wskazanymi w wyroku wzorcami konstytucyjnymi, w tym poprzez odwołanie się do uchwalonego art. 256 § 1a k.k. oznaczonych znamieniem „ideologia nawołująca do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne”. Zmiana ta będzie zatem niekonstytucyjna i nie zasługuje na aprobatę.

II.510.1043.2021