Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich z uznaniem przyjął informację o przyjęciu Warszawskiej karty praw osób doświadczających bezdomności. Stało się to na mocy zarządzenia prezydenta stolicy, z pominięciem Rady Warszawy
• Karta nie określa jednak żadnych sposobów przeciwdziałania dyskryminacji osób doświadczających bezdomności; nie zawiera też wytycznych i rekomendacji, które określałyby sposób jej realizacji przez miasto
• Jej skomplikowany, urzędowy język może być zaś niezrozumiały dla osób doświadczających bezdomności, co przekłada się na ich zdolność do skutecznego egzekwowania jej zapisów w danej sytuacji życiowej
• RPO Marcin Wiącek prosi prezydenta Warszawy Rafała Trzaskowskiego o wyjaśnienia, zwłaszcza o wskazanie, jak władze stolicy zamierzają realizować postanowienia Karty. Zwraca się też o zainicjowanie prac nad jej przyjęciem również przez Radę m.st. Warszawy

Rzecznik z uznaniem przyjął informację o przyjęciu Warszawskiej karty praw osób doświadczających bezdomności. Stało się to na mocy Zarządzenia Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z 21 grudnia 2023 r. 

Z dotychczasowej korespondencji BRPO a Miastem, informacji od członków Komisji Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności przy RPO i danych ze strony internetowej Urzędu Miasta wynika, że prace nad dokumentem zaczęły się w kwietniu 2021 r. Jak wynika z notatki z pierwszego posiedzenia zespołu ds. Warszawskiej Karty Praw Osób Doświadczających Bezdomności z 16 kwietnia 2021 r., jego prace miały się opierać na Karcie Praw Osób Doświadczających Bezdomności rekomendowanej przez RPO.

W ramach prac nad Kartą powołano 7 zespołów roboczych. Ich celem było określenie planu działań na rzecz realizacji praw ujętych w Karcie. Zaangażowana była w nie strona społeczna - organizacje pozarządowe skupione w Branżowej Komisji Dialogu Społecznego ds. Bezdomności. Z podsumowania prac z 15 grudnia 2021 r. wynika, że odbyło się 46 spotkań zespołów roboczych, a w prace nad Kartą zaangażowanych było ok. 100 osób. 

Efektem były rekomendacje, które miały zagwarantować, że Karta nie będzie jedynie deklaracją władz miasta, ale będzie stanowić będzie punkt wyjścia do wdrażania realnych zmian zarówno w prawie, jak i w praktyce funkcjonowania wielu podmiotów, na rzecz efektywnego wdrażania praw osób doświadczających bezdomności, które zebrano w sposób hasłowy w Karcie.

W § 1 ust. 2 Zarządzenia Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z 21 grudnia 2023 r. zapisano, że „Warszawska karta praw osób doświadczających bezdomności określa obszary i kierunki działań zmierzające do:

• prowadzenia skutecznej i efektywnej polityki równego traktowania realizowanej przez m.st. Warszawy,
• sposoby przeciwdziałania dyskryminacji osób doświadczających bezdomności,
• wytyczne i rekomendacje, które określają sposób realizacji tej karty".

Przepis ten był analizowany podczas ostatniego posiedzenia Komisji Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności przy RPO. Należy z przykrością zauważyć, że już sama jego redakcja z powodu niespójności stylistyczno-językowej czyni go niezrozumiałym i budzi wątpliwości co do jego sensu. Przede wszystkim jednak Karta, stanowiąca załącznik do Zarządzenia, nie określa - wbrew § 1 ust. 2 - żadnych „sposobów przeciwdziałania dyskryminacji osób doświadczających bezdomności" ani nie zawiera „wytycznych i rekomendacji", które miałyby określać sposób realizacji. 

Karta to po prostu zbiór praw osób doświadczających bezdomności, zebranych w 11 punktach. Przy czym - co pozostaje w zgodzie z intencjami, jakie przyświecają inicjatorom idei uchwalania karty praw - sama Karta nie tworzy i nie kreuje żadnych nowych uprawnień, a jedynie zbiera i potwierdza te uprawnienia, które przysługują osobom doświadczającym bezdomności na gruncie całego obowiązującego porządku prawnego.

Wydaje się, że „wytyczne i rekomendacje, które określają sposób realizacji tej karty", to materiały wypracowane podczas prac siedmiu zespołów roboczych.  W notatce ze spotkania zespołu głównego 15 grudnia 2021 r. zwrócono uwagę, że dokument końcowy zespołu powinien zawierać:

• diagnozę osób w kryzysie bezdomność lub wyniki przeprowadzonych badań;
• planowanie działań w nurcie opartym na dowodach, wprowadzenie zapisów ze Społecznej Strategii Warszawy na lata 2021-2030 dotyczących konieczności prowadzenia badań;
• zaplanowanie cyklicznych spotkań instytucji, służb i organizacji pozarządowych udzielających wsparcia osobom w kryzysie bezdomności, zgodnie z wcześniej przyjętym harmonogramem.

Jak się jednak zdaje, taki dokument końcowy nie powstał; w każdym razie, nie jest on powszechnie dostępny. W rezultacie, mimo że w przygotowanie omawianych wytycznych włożono olbrzymi wysiłek organizacyjny i merytoryczny jednostek organizacyjnych samorządu warszawskiego, jak i przedstawicieli strony społecznej, to nie wykorzystano go prawnie. Nie wiadomo też, czy i w jaki sposób materiał ten zostanie wykorzystany.

W związku z tym bardzo ogólne i niepowiązane z konkretną treścią „wytycznych i rekomendacji" przepisy § 1 ust. 2 pkt 2 i 3 Zarządzenia mogą budzić wątpliwości co do możliwości realizacji postanowień Karty. Z Zarządzenia wynika, że Dyrektor Biura Pomocy i Projektów Społecznych został zobowiązany do koordynacji wdrożenia i realizacji Karty przez burmistrzów dzielnic, dyrektorów biur Urzędu m.st. Warszawy i dyrektorów ośrodków pomocy społecznej, których zobowiązano do współdziałania podczas wdrażania i realizacji zapisów Karty. 

Niestety, Zarządzenie nie daje odpowiedzi na pytanie, jak konkretnie zapisy Karty mają być wdrażane i realizowane. Eksperci Komisji ds. Przeciwdziałania Bezdomności sygnalizują zatem - w ocenie Rzecznika zasadnie - obawy, czy Karta nie pozostanie jedynie deklaracją i nie przyczyni się do realnej poprawy sytuacji osób doświadczających bezdomności, a przebywających w Warszawie.

Wątpliwości są tym bardziej zasadne, że ostatecznie władze Warszawy zdecydowały o przyjęciu Karty w formie zarządzenia prezydenta. Ma ono charakter wewnętrzny i zobowiązuje do przestrzegania praw ujętych w Karcie przez jednostki miasta. Brakuje jednak przyjęcia Karty przez organ stanowiący m.st. Warszawy. 

Rekomendowanym przez inicjatorów idei Karty sposobem jej przyjęcia  jest uchwała organu stanowiącego. Byłoby to istotnym elementem dyskusji nad prawami osób doświadczających bezdomności i pozwoliłby dotrzeć z treściami Karty do wspólnoty samorządowej, w tym osób w kryzysie bezdomności. Karta pozwoliłaby na dochodzenie ich praw w przestrzeni publicznej. 

Jak wynika z notatki ze spotkania inaugurującego prace zespołu z 16 kwietnia 2021 r., to właśnie pod obrady Rady Warszawy miał trafić projekt Karty rekomendowany przez RPO. W uzasadnieniu dokumentu określone miały zaś zostać szczegóły jej realizacji, wypracowane przez zespół oraz zespoły robocze. Jak podkreślają eksperci Komisji ds. Przeciwdziałania Bezdomności, to zobowiązanie władz miasta miało dla nich istotne znaczenie i warunkowało podjęcie pracy w ramach Zespołu. Obecnie mają oni jednak poczucie, że ich ogromny wysiłek może zostać niestety zmarnotrawiony.

RPO zwraca się zatem do prezydenta stolicy o podjęcie działań  zmierzających do zainicjowania prac nad przyjęciem Karty również przez Radę m.st. Warszawy, pamiętając o potrzebie zapewnienia jej pełnej dostępności informacyjno-komunikacyjnej.

Marcin Wiącek prosi też prezydenta o wyjaśnienia, zwłaszcza o wskazanie, w jaki  sposób władze miasta zamierzają wdrażać i realizować postanowienia karty. Pyta również, czy materiał wypracowany w toku prac nad Kartą - stanowiący zapewne realne wytyczne i rekomendacje do jej realizowania - udostępniono podmiotom, które w świetle Zarządzenia zobowiązano do wdrażania i realizacji Karty, a jeśli tak, to jak będzie wykorzystany.

Warto też zasygnalizować dosyć skomplikowany, urzędowy język Karty, który może powodować niemożność zrozumienia jej postanowień przez same osoby doświadczające bezdomności, a w efekcie utrudniać egzekwowanie przez nie jej zapisów.

IV.402.1.2019