Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Bezdomność nie musi być stanem trwałym, ale do tego osoby w takim kryzysie potrzebują naszej pomocy
• Do systemowego rozwiązania problemu może się przyczynić Karta Praw Osób Doświadczających Bezdomności 
• To dokument, w którym władze miejskie zobowiązują się do przestrzegania podstawowych praw osób dotkniętych kryzysem bezdomności
• Może to wpłynąć także na zmianę ich negatywnego postrzegania 

Czy Miasto Stołeczne Warszawa podjęło działania na rzecz podpisania karty? - Rzecznik Praw Obywatelskich spytał o to prezydenta Rafała Trzaskowskiego. 

Według oficjalnych danych w Polsce ok. 30 tys. osób pozostaje w kryzysie bezdomności. Organizacje pozarządowe uznają te liczbę za niedoszacowaną. To jedna z najsłabszych grup, stygmatyzowana przez swój status.

Czym jest karta

Najważniejszym prawem osoby doświadczającej takiego kryzysu jest prawo do wyjścia z bezdomności. Taki jest główny zapis projektu karty, przygotowanej przez europejskie organizacje pozarządowe zajmujące się rozwiązywaniem problemu bezdomności - Housing Rights Watch i European Federation of National Organisations Working with the Homeless (FEANTSA). Karta funkcjonuje już w niektórych europejskich miastach, m.in. w Barcelonie.

Z jej postanowień wynika m.in., że podstawowym zobowiązaniem władz miasta powinno być zapewnienie takiego wsparcia danej osobie, aby mogła wyjść z bezdomności oraz by miała prawo do schronienia. Równie ważne jest także, aby nie była w żadnych sytuacjach poniżana czy dyskryminowana i miała równy dostęp do usług publicznych.

Działania RPO na rzecz wychodzenia z bezdomności

Przeciwdziałanie bezdomności jest jednym z najistotniejszych priorytetów działalności Rzecznika Praw Obywatelskich. Dlatego w październiku 2015 r. powołano Komisję Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności przy RPO.  

Celem jej działań (wchodzą do niej przedstawiciele organizacji pozarządowych zajmujących się bezdomnymi, naukowcy i prawnicy) jest przyczynienie się do zwalczania zjawiska bezdomności. Chodzi m.in. o stworzenie systemu identyfikacji przyczyn bezdomności – tak by dostosowano do nich działania państwa; doprowadzenie do koordynacji polityki rządowej; inspirowanie zmian legislacyjnych, które ułatwią pracę na rzecz osób bezdomnych organizacjom pozarządowym i usuną bariery w korzystaniu przez osoby w kryzysie bezdomności z istniejących form pomocy.

W ramach prac Komisji Ekspertów Rzecznik wspiera i promuje Kartę Praw Osób Doświadczających Bezdomności. Dokument zawiera zobowiązania organów władz publicznych do przestrzegania podstawowych praw osób dotkniętych kryzysem bezdomności.

- Karta, podpisana przez władze samorządowe danej wspólnoty, może się znacząco przyczynić do zmiany negatywnego, stereotypowego wizerunku osoby bezdomnej, jaki niestety stale utrwalony jest w społeczeństwie – wskazuje Adam Bodnar. Może też się ona stać bardzo pomocnym narzędziem zagwarantowania przestrzegania prawa przez władze i służby samorządowe.

Sprawę karty poruszano podczas zorganizowanego przez RPO II Kongresu Praw Obywatelskich w grudniu 2018 r.  Paweł Rabiej, zastępca Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy, deklarował wówczas otwartość władz stolicy na tę inicjatywę. Podobne deklaracje (także ze strony przedstawicieli Rady m.st. Warszawy) składano w kwietniu 2019 r. podczas spotkania z zastępczynią RPO Hanną Machińską. Zagadnienie to jest więc już dobrze znane warszawskim samorządowcom.

W związku z tym Adam Bodnar zwrócił się do prezydenta Rafała Trzaskowskiego o informację, czy podjęto działania na rzecz podpisania karty,  a jeśli tak, to jakie są efekty tych działań. Rzecznik deklaruje gotowość merytorycznego wsparcia Komisji Ekspertów i pomoc w promowaniu idei karty.

Główne zapisy karty

• najważniejszym prawem osoby w kryzysie bezdomności jest prawo do wyjścia z bezdomności. Usługi umożliwiające dostęp do odpowiednich rozwiązań opartych na mieszkaniach muszą być dostępne dla wszystkich doświadczających bezdomności;
• gdy niemożliwe jest niezwłoczne zapewnienie mieszkania każdej osobie doświadczającej bezdomności, należy zagwarantować jej dostęp do godnego tymczasowego schronienia - tak aby nikt nie musiał spać bez dachu nad głową ani bez własnego łóżka;
• jeżeli Rada (miasta) nie będzie w stanie zapewnić odpowiednich usług w zakresie tymczasowego schronienia, zobowiązuje się zapewnić prawo dostępu do podstawowych, publicznie dostępnych, urządzeń sanitarnych: bieżącej wody (kranów z wodą pitną), pryszniców i toalet umożliwiających utrzymanie poziomu higieny gwarantującego zachowanie godności człowieka;
• osoby doświadczające bezdomności mają takie samo prawo do korzystania z przestrzeni publicznej oraz do swobodnego poruszania się w niej. Obejmuje to min. dostęp do chodników, publicznych parków, transportu publicznego i budynków publicznych - na takich samych warunkach, jakie odnoszą się do innych mieszkańców;
• Rada zobowiązuje się zapewnić, by pracownicy świadczący usługi szanowali prawo do równego traktowania wszystkich ludzi, nie dyskryminując osób nie mających domu;
• prawo do usług ratujących życie: pomocy społecznej, służby zdrowia, policji i straży pożarnej na takich samych warunkach, jak w przypadku pozostałych mieszkańców, bez dyskryminacji ze względu na sytuację mieszkaniową lub wygląd zewnętrzny; 
• prawo do udziału w wyborach i związanego z tym wpisania do rejestru wyborców oraz otrzymania niezbędnych dokumentów;
• prawo do ochrony danych osobowych, poprzez przetwarzanie danych osobowych osób doświadczających bezdomności przez instytucje publiczne i organizacje pozarządowe wyłącznie za zgodą tych osób, jedynie w celu świadczenia usług na ich rzecz oraz rozwiązywania ich problemów;
• prawo do prywatności musi być szanowane i chronione w najszerszym możliwym zakresie we wszystkich miejscach, w których przebywają osoby doświadczające bezdomności;
• dążąc do tego, by nikt nie był zmuszony do podejmowania takich czynności, uznajemy jednak, że niektóre osoby, nie mając innej możliwości, będą szukać wsparcia poprzez żebractwo czy zbieractwo wyrzuconej żywności. Praktyki te same w sobie nie powinny być kryminalizowane, zabronione czy arbitralnie ograniczane do określonych obszarów.

IV.402.1.2019