Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Działania dla przywrócenia 3 godzin nauki w tygodniu języka niemieckiego jako języka mniejszości zapowiadał 14 grudnia 2022 r. minister Przemysław Czarnek podczas obrad Komisji  Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych 
• Rzecznik Praw Obywatelskich pyta zatem MEiN, czy i jakie działania podjęto lub są planowane w tej sprawie

Przez ostatni rok RPO obserwował zmiany przepisów powodujące ograniczenie dostępu mniejszości niemieckiej w Polsce do edukacji. Stojąc na straży realizacji zasady równego traktowania, Marcin Wiącek zwraca się do min. Przemysława Czarnka o podjęcie działań na rzecz zmiany aktualnego stanu prawno-organizacyjnego w celu zapewnienia jednakowego poszanowania praw wszystkich mniejszości narodowych.

Zmiana przepisów

Proces zmian zapoczątkowało uchwalenie przez Sejm 17 grudnia 2021 r. ustawy budżetowej na rok 2022, która zakładała zmniejszenie o 39,8 mln zł środków przewidzianych pierwotnie w części dotyczącej subwencji oświatowej na nauczanie języków mniejszości narodowych i etnicznych. W konsekwencji zmiany prawne wprowadzono rozporządzeniem MEiN z 4 lutego 2022 r. Na jego mocy od 1 września 2022 r. zmniejszono wymiar nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej, realizowanej w formie dodatkowej nauki języka, z 3 godzin do 1 godziny tygodniowo. Zmiana dotyczyła wyłącznie mniejszości niemieckiej.

W kolejnym rozporządzeniu z 10 lutego 2022 r. określono zmniejszenie wartości wag służących naliczaniu subwencji dla uczniów lub słuchaczy należących do mniejszości niemieckiej.

O interwencję zwrócili się do RPO przedstawiciele mniejszości niemieckiej, w tym Związku Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce oraz Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim, a także przedstawiciele innych mniejszości narodowych i etnicznych oraz innych organizacji społecznych i organów samorządu.

Zmiany były przedmiotem wystąpień RPO do Marszałka Senatu oraz Prezesa Rady Ministrów. Pozostają aktualne  wyrażone w nich uwagi co do naruszenia standardu konstytucyjnego i prawnomiędzynarodowego odnośnie do ochrony praw mniejszości narodowych, w zakresie pozytywnego działania państwa na rzecz podtrzymania ich tożsamości kulturowo-językowej. RPO wskazał, że rozporządzenia z 4 lutego 2022 r. i z 10 lutego 2022 r. wydano poza granicami upoważnienia ustawowego, wobec czego naruszają art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. 

W tym kontekście RPO podkreśla, że z wielką nadzieją zapoznał się z wystąpieniem ministra edukacji wygłoszonym podczas posiedzenia Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych 14 grudnia 2022 r. Wynika z niego, że minister zamierza podjąć działania w celu przywrócenia nauki języka niemieckiego w wymiarze trzech godzin tygodniowo - analogicznym do innych mniejszości. 

Wątpliwości RPO budzi jedynie to, że tej zapowiedzi nie towarzyszyła informacja o zmianie wartości wag służących naliczaniu subwencji dla uczniów lub słuchaczy z mniejszości niemieckiej. W załączniku do rozporządzenia MEiN z 22 grudnia 2022 r. podtrzymano rozwiązania wprowadzone rozporządzeniem z 10 lutego 2022 r. w zakresie zmniejszenia wartości wag.

Naruszenie przepisów konstytucyjnych 

W opinii RPO przyjęte rozwiązania naruszają ogólny konstytucyjny zakaz dyskryminacji w życiu społecznym (art. 32 ust. 2 Konstytucji) - w tym kontekście związany z gwarancjami z art. 35 ust. 1 Konstytucji. Wynika z niego, że obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowej lub etnicznej przysługuje  gwarantowane prawo do wolności zachowania i rozwoju własnego języka. Art. 35 ust. 1 Konstytucji formułuje konkretne prawo podmiotowe jednostki, które powinno być respektowane z zachowaniem reguł niedyskryminacji. To konstytucyjne prawo obywatelskie potwierdza art. 6 ust. 1 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Zabrania on  dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości narodowej lub etnicznej.

Ograniczenie wymiaru nauki języka niemieckiego i zmniejszenie subwencji  naruszają prawo gwarantowane w art. 35 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 2 Konstytucji RP, zakaz dyskryminacji zawarty w art. 6 ust. 1 ustawy o mniejszościach oraz prawo mniejszości do nauki języka przewidziane w art. 8 pkt 4 ustawy o mniejszościach. Nie dają one podstaw do różnicowania sytuacji poszczególnych mniejszości narodowych i etnicznych, a tym bardziej do uzależniania poziomu praw którejkolwiek z mniejszości od sytuacji, w jakiej znajdują się polskie grupy narodowościowe lub polskie mniejszości w innych państwach.

Skutki ograniczeń 

Konsekwencją obowiązywania obu rozporządzeń MEiN są negatywne skutki społeczne, w szczególności dla obywateli polskich należących do mniejszości niemieckiej, ale też wspólnot, zwłaszcza lokalnych. Ograniczono prawo uczniów i uczennic do edukacji, a placówki oświatowe były zmuszone do redukcji etatów nauczycieli.

Mogło to spowodować również znaczące zmiany w sposobie postrzegania mniejszości narodowych i etnicznych przez społeczeństwo. Realizacja prawa mniejszości do nauki własnego języka zaczęła być postrzegana jako przywilej, a nie gwarantowane Konstytucją prawo podmiotowe.

W dyskursie publicznym wprowadzenie ograniczeń uzasadniano zasadą wzajemności w relacjach polsko-niemieckich. Ma to być odpowiedź na politykę władz Republiki Federalnej Niemiec w zakresie nauczania języka polskiego. Jakkolwiek zasada wzajemności może znajdować pewne uzasadnienie w obszarze polityki zagranicznej, to nie może ona determinować ograniczania praw i wolności obywateli polskich. Konstytucja RP w żadnym przepisie nie odwołuje się do zasady wzajemności.

W tym świetle realizacja działań zadeklarowanych przez MEiN podczas posiedzenia Komisji Wspólnej staje się wyjątkowo pilna.

Dla umożliwienia obywatelom polskim należącym do mniejszości niemieckiej pełnej realizacji prawa do zachowania i rozwoju własnego języka kluczowe jest zarówno przywrócenie przyjętego dla mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego wymiaru nauczania (3 godzin tygodniowo), jak i zapewnienie odpowiednich środków finansowych w subwencji oświatowej.

Ograniczenie wsparcia finansowego państwa w zakresie edukacji najliczniejszej grupy uczniów i uczennic należących do mniejszości narodowej w Polsce powoduje dodatkowe obciążenie finansowe samorządów terytorialnych. W związku z tym deklarowane przez ministra rozwiązanie polegające na realizacji nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej w formie dodatkowej nauki języka w wymiarze 3 godzin tygodniowo, przy braku zwiększenia nakładów przeznaczonych na ten cel w ramach oświatowej części subwencji ogólnej, może okazać się niemożliwe do wykonania.

Zgodnie z informacjami wiceministra Dariusza Piontkowskiego z posiedzenia Komisji Wspólnej 14 grudnia 2022 r., wydanie rozporządzenia z 4 lutego 2022 r. było spowodowane ograniczeniem środków przewidzianych w budżecie państwa w części oświatowej subwencji ogólnej. Wskazał, że ponowne określenie wymiaru nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości w postaci 3 godzin tygodniowo, przy jednoczesnym zmniejszeniu środków przeznaczonych na ten cel, skutkowałoby koniecznością ponoszenia znacznych kosztów przez samorządy terytorialne. Wynika z tego, że przywrócenie oczekiwanego wymiaru nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości wymaga również zwiększenia wartości wag służących naliczaniu subwencji dla uczniów lub słuchaczy należących do mniejszości niemieckiej.

Rzecznik prosi min. Czarnka o ustosunkowanie się do tych uwag oraz wskazanie, czy i jakie działania zostały podjęte lub są planowane w celu niezwłocznego przywrócenia wymiaru godzin nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej na zasadzie równości z innymi mniejszościami oraz zwiększenia wartości wag naliczania subwencji dla uczniów lub słuchaczy należących do mniejszości niemieckiej.

XI.813.18.2021