Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dyrektorzy nadal mają trudności, aby zapewnić pełną obsadę kadrową w szkołach
• Efektem jest nadmierne obciążenie obowiązkami zatrudnionych już nauczycieli, którzy skarżą się na niskie płace 
• To z kolei prowadzi do pogorszenia jakości procesu dydaktycznego, opieki i wychowania
• Skutkiem utrwalenia się przekonania o złym stanie oświaty będzie większa popularność edukacji domowej i szkół prywatnych – dostępnych jednak tylko dla części dzieci

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek wystąpił po raz kolejny do ministra edukacji i nauki Przemysława Czarnka. 

W nawiązaniu do wystąpienia generalnego z 14 września 2021 r. - dotyczącego braków kadrowych w przedszkolach, szkołach i innych placówkach oświatowych - RPO zwraca uwagę na liczne sygnały wskazujące, że negatywne zjawiska utrzymują się. Zagraża to realizacji konstytucyjnego prawa do nauki (art. 70 Konstytucji RP).

Z danych kuratoriów oświaty i informacji uzyskanych przez Rzecznika od organów prowadzących, wynika że dwa miesiące po rozpoczęciu roku szkolnego dyrektorzy nadal zmagają się z trudnościami w zapewnieniu pełnej obsady kadrowej. O tysiącach wakatów informują organizacje monitorujące sytuację w oświacie, np. związki zawodowe i inne stowarzyszenia. Urząd M. St. Warszawy oszacował obecną liczbę wakatów w jednostkach systemu oświaty na 2861.

Coraz częściej pojawiają się ostrzeżenia, że problem będzie narastał z powodu odchodzenia na emeryturę starszych nauczycieli oraz małego zainteresowania pracą w szkole wśród absolwentów kierunków pedagogicznych. Jako przyczyny wskazuje się m. in. niezadowolenie z obecnego kształtu edukacji oraz kierunku zmian w systemie oświaty, a także nadmierny stres związany z warunkami pracy. 

Ważnym czynnikiem są nieadekwatne wynagrodzenia. Według danych  sieci Eurydice i OECD/NESLI, Polska należy do krajów z najniższymi w Europie zarobkami nauczycieli i dyrektorów szkół. Pracownicy oświaty skarżą się również na to, że są zmuszeni sami finansować sprzęt i materiały potrzebne im do pracy.

Sposobem na zapewnienie realizacji zajęć jest przydzielanie wielu godzin zatrudnionym nauczycielom i nauczycielkom, w związku z czym odczuwają oni skutki nadmiernego obciążenia. Prowadzi to do zwiększenia ryzyka wypalenia zawodowego, które może przyspieszać decyzję o rezygnacji z zawodu. W razie nieobecności nauczyciela pojawia się potrzeba zorganizowania zastępstw dla setek uczniów i uczennic, co zakłóca ciągłość nauki. Niedostępność i przemęczenie nauczycieli może powodować, że uczniowie nie otrzymają wystarczającego wsparcia i pomocy. Prowadzi to do pogorszenia jakości procesu dydaktycznego, opieki i wychowania.

W odpowiedziach organów prowadzących dla RPO pojawiła się także informacja, że dyrektorzy szkół mają zastrzeżenia do poziomu wiedzy i umiejętności kandydatów do pracy. Problemem jest też niepodejmowanie przez niektóre osoby pracy, pomimo wcześniejszych deklaracji lub też składanie wypowiedzeń po pierwszych doświadczeniach pracy.

Zdaniem RPO obecnie stosowane metody walki z kryzysem (przydzielanie wielu godzin dodatkowych, praca nauczycieli w kilku placówkach, kierowanie próśb o powrót do pracy do osób na emeryturze oraz zatrudnianie osób bez odpowiednich kwalifikacji) nie mogą być traktowane jako rozwiązania systemowe.

Rzecznik zapoznał się z raportem „Lexometr Oświatowy 2022. Wyzwania dla dyrektorów szkół i przedszkoli w roku szkolnym 2022/2023", przygotowanym przez Wolters Kluwer Polska, z którego wynika, że istotne znaczenie mają kwestie związane z jakością i trybem stanowienia prawa. Dyrektorzy szkół i przedszkoli wskazywali na niejasności związane ze zmianą awansu zawodowego i oceny pracy nauczycieli, problemy dostosowania organizacji pracy szkoły do obowiązujących przepisów oraz ograniczenia finansowe, w tym w zapewnieniu godziwych warunków finansowych dla kadry dydaktycznej, personelu administracyjnego i specjalistów.

Pozyskanie do współpracy specjalistów, zapewnienie pełnej obsady kadry dydaktycznej oraz nadzór pedagogiczny, to najczęściej zgłaszane problemy w zakresie organizacji pracy. Dyrektorzy, którzy sygnalizowali trudności z zapewnieniem pełnej obsady kadry dydaktycznej, wśród najbardziej poszukiwanych pracowników wymienili nauczycieli przedmiotów ścisłych (85%) - matematyki (34%), fizyki (16%), chemii (11%) oraz informatyki (11%). 

W odniesieniu do wyzwań związanych z wewnętrzną sytuacją społeczno-gospodarczą w kraju podawano wpływ inflacji na sytuację finansową placówki, zmienność i niepewność przepisów prawa, spadek prestiżu zawodu nauczyciela, odchodzenie nauczycieli z zawodu. Według dyrektorów skutki pandemii nadal silnie oddziałują na funkcjonowanie szkół, w związku z czym podkreślają oni konieczność zapewnienia uczniom oraz nauczycielom większego bezpieczeństwa psychicznego.

Zdaniem Rzecznika wyniki tych badań oraz sygnały z wielu miejsc w Polsce są bardzo niepokojące. Jak stwierdzono w raporcie, „ostatnie lata przyniosły dodatkowo dramatyczny wzrost poczucia niestabilności, nieprzewidywalności i braku bezpieczeństwa z jednoczesną presją na szybkie dokonywanie zmian systemowych niezależnie od rzeczywistych potrzeb i możliwości oraz kosztów społecznych, co skutkuje chociażby przeludnieniem klas, brakiem specjalistów i nauczycieli".

Obserwacja sytuacji w szkołach prowadzi do wniosku, że nauczyciele i nauczycielki negatywnie oceniają swoje perspektywy zawodowe. Tymczasem warunki pracy, w tym wynagrodzenia, powinny być kształtowane w taki sposób, aby przyciągać najlepszych kandydatów i zapewnić im możliwość pozostania w zawodzie.

Utrwalenie się w społeczeństwie przekonania o złej kondycji szkół publicznych będzie prowadziło do coraz większej popularności edukacji domowej oraz szkół prywatnych, które jednakże są dostępne jedynie dla części osób. Pogłębianie się nierówności edukacyjnych jest sprzeczne z założeniem zawartym w art. 70 ust. 4 Konstytucji RP, zgodnie z którym władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia.

RPO prosi ministra o udostępnienie wyników analiz wskazanych kwestii, prowadzonych w ministerstwie. Zwraca się także o dalsze informacje na temat działań w celu poprawy sytuacji kadrowej. 

VII.7037.106.2021