Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Niedobór nauczycieli może powodować nieodwracalne szkody w poziomie wykształcenia uczniów i uczennic oraz negatywnie wpłynąć na realizację prawa do nauki (art. 70 Konstytucji)
• Powody rezygnacji z zawodu to m.in niskie pensje, duże obciążenie psychiczne, wypalenie zawodowe
• Problemem są też nadgodziny w wymiarze ponad limit. Nauczyciele często się na to godzą, bo inaczej uczniowie nie mieliby zajęć z danego przedmiotu
• A atrakcyjność pracy nauczyciela zależy od poziomu wynagrodzenia, dobrej organizacji pracy szkół i pozycji zawodu w społeczeństwie
• AKTUALIZACJA: MEN odpowiada, że w szkołach i placówkach oświatowych nastąpił wzrost zatrudnienia
• Z danych systemu informacji oświatowej wynika, że na 30 września 2019 r. było 684,8 tys. nauczycieli i 692,9  tys. etatów, a na 30 września 2020 r. - 689,8 tys. nauczycieli i 700,1 tys. etatów. Nie ma jeszcze danych za 2021 r.
• A w 2022 r. MEiN planuje podwyżkę minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego

Rzecznik Praw Obywatelskich pyta min. Przemysława Czarnka, jak zamierza odwrócić negatywne tendencje co do zatrudnienia nauczycieli.

- Potwierdzają się obawy, że w roku szkolnym 2021/2022 utrzymają się trudności z zapewnieniem kadry pedagogicznej, nauczycieli o odpowiednich kwalifikacjach - wskazuje Marcin Wiącek.

A jest to szczególnie ważne wobec powrotu uczniów i uczennic do szkół po ponad roku zdalnego nauczania spowodowanego epidemią COVID-19. To zaś wiąże się z koniecznością dodatkowego ich wsparcia. Dlatego należy pilnie zająć się sytuacją nauczycieli, gdyż dalszy spadek zainteresowania pracą w szkołach może wpłynąć na realizację prawa do nauki.

Według kuratoriów oświaty w pierwszych tygodniach nauki nadal poszukiwane są tysiące nauczycieli różnych przedmiotów (np. 1338 ofert pracy w woj. mazowieckim, 540 – w woj. dolnośląskim, 114 - w woj. podlaskim). Zgodnie z raportem NIK o organizacji pracy nauczycieli w szkołach publicznych, w  latach szkolnych 2018/2019–2020/2021 blisko połowa dyrektorów (46%) zgłaszała trudności z zatrudnieniem nauczycieli o odpowiednich kwalifikacjach. Najczęściej chodziło o nauczycieli fizyki (33%), matematyki (32%), chemii (24%), jęz.  angielskiego (20%) i informatyki (18%).

Ponad jedna trzecia dyrektorów zatrudniała nauczycieli emerytowanych i przydzielała zajęcia nauczycielom bez wymaganych kwalifikacji, za zgodą  nadzoru pedagogicznego (35%). W 12% przypadków nie udało się zatrudnić nauczyciela do rozpoczęcia roku szkolnego. Średnia wieku nauczyciela to 47 lat; najliczniejsi są ci z przedziału 46–55 lat (38%). W więcej niż jednej szkole pracowało ok. 11% nauczycieli, natomiast 73% z nich realizowało godziny ponadwymiarowe.

Nie sposób zatem zgodzić się z opinią ministra, że „zawsze taki znikomy procent wolnych etatów w szkołach występuje w wakacje, występuje również w tym roku. Zostanie uzupełniony, nie ma z tym żadnego problemu”. Według MEiN wolne miejsca pracy odnotowywane są przede wszystkim w dużych miastach.

W ocenie RPO dalsze umniejszanie skali problemu może doprowadzić do nieodwracalnych szkód w poziomie wykształcenia dzieci i młodzieży. Zdarza się, że mijają miesiące, gdy dyrektor szuka nowego nauczyciela. Oznacza to utratę ciągłości nauki i braki w realizacji podstawy programowej. Z doniesień mediów wynika, że problem ten występuje także w mniejszych miejscowościach i w szkołach niepublicznych, które mają możliwość lepszego wynagradzania nauczycieli i często oferują bardziej komfortowe warunki pracy.

Powody rezygnacji z zawodu są różne - często to zbyt niskie pensje i duże obciążenie psychiczne. Wielu skarży się na wypalenie zawodowe, złą atmosferę w pracy i brak perspektyw na zmianę. Odpowiedzialność nie przekłada się na sytuację finansową nauczycieli. Niektórzy godzą się na dodatkowe godziny, bo inaczej uczniowie nie będą mieli zajęć z danego przedmiotu. A wielu pedagogów boleśnie odczuło skutki edukacji zdalnej.

Według NIK nadgodziny w wymiarze przekraczającym maksymalny limit to - oprócz niepełnego lub niewłaściwego wyposażenia stanowisk pracy oraz wadliwego opracowania dokumentów regulujących pracę szkół - najczęstsze nieprawidłowości w organizacji pracy nauczycieli. Nadmierne obciążenie wpływa negatywnie na satysfakcję z osiągnięć i  utrudnia większe zaangażowanie w pracę. Obawy związane są też z planowanym poszerzeniem kompetencji kuratorów oświaty.

Uwagę zwracają również doniesienia o wydawaniu przez kuratorów zgód na zatrudnianie w szkołach osób bez odpowiednich kwalifikacji. Kontrole przeprowadzone na zlecenie NIK przez kuratorów oświaty wykazały, że w 14 na 86 (16%) szkół objętych kontrolą zatrudniono nauczycieli bez odpowiednich kwalifikacji. Jak pokazują analizy OECD z 2018 r., przez wiele ostatnich lat Polska przodowała pod względem liczby nauczycieli z najwyższymi kwalifikacjami. Należy podjąć starania, aby te dobre wskaźniki nie pogorszyły się.

Rzecznik dostrzega, że Ministerstwo widzi konieczność prowadzenia profilaktyki problemów dzieci i młodzieży, w tym następstw izolacji rówieśniczej w stanie epidemii. RPO zgłasza jednak wątpliwości, czy środki przeznaczone na pomoc uczniom i nauczycielom są adekwatne do potrzeb. Istnieje też ryzyko, że małe zainteresowanie pracą w oświacie sprawi, iż realizacja programów proponowanych przez MEiN stanie pod znakiem zapytania.

A z badań OECD wynika, że atrakcyjność pracy nauczyciela w dużym stopniu zależy od odpowiedniego poziomu wynagrodzenia, dobrej organizacji pracy szkół oraz pozycji zawodu w społeczeństwie. Niebagatelne znaczenie ma również odpowiedzialnie prowadzona polityka oświatowa państwa.

Rzecznik pyta zatem min. Przemysława Czarnka, jak zamierza odwrócić negatywne tendencje w zatrudnieniu nauczycieli. Ponadto prosi o kompleksowe zestawienie działań dla  ułatwienia uczniom i nauczycielom powrotu do szkół. - Szanse na powodzenie programów oraz przyszła jakość edukacji w Rzeczypospolitej Polskiej zależą w dużym stopniu od kompetencji i zadowolenia nauczycieli z ich sytuacji zawodowej – podkreśla Marcin Wiącek.

Odpowiedź wiceministra Dariusza Piontkowskiego

Kontrola przeprowadzona przez Najwyższą Izbę Kontroli na temat organizacji pracy nauczycieli w szkołach publicznych objęła lata 2018/2019–2020/2021, a więc czas dla polskiej oświaty szczególny ze względu na długotrwały strajk nauczycieli w 2019 r. oraz pandemię. Jednocześnie należy zauważyć, że ww. raport jest niezwykle rzetelny ponieważ kontrolerzy wskazywali nie tylko na nieprawidłowości, ale też mocne strony zarządcze dyrektorów oraz dobrą organizację pracy nauczycieli. 

Odnosząc się do treści Pana wystąpienia, uprzejmie wyjaśniam, że w raporcie pokontrolnym wskazano, że „Blisko połowa dyrektorów (46% z 5152) deklarowała trudności z zatrudnieniem nauczycieli o odpowiednich kwalifikacjach w latach szkolnych 2018/2019 – 2020/2021. Wśród nauczycieli, których najtrudniej było zatrudnić, dyrektorzy wskazywali nauczycieli fizyki (33%) i matematyki (32%). W dalszej kolejności trudno było o nauczycieli chemii (24%), języka angielskiego (20%) i informatyki (18%)”.

Jednocześnie NIK wyjaśnił, że „Zmniejszenie liczby nauczycieli pomiędzy 2018 i 2019 r. (według stanu na 30 września danego roku) spowodowane było odejściem na emeryturę uprawnionych nauczycieli. Z kolei wzrost liczby zatrudnionych nauczycieli pomiędzy 2019 r. i 2020 r., wynikał z wystąpienia tzw. podwójnego rocznika oraz wydłużenia nauki w szkole ponadpodstawowej”.

Ponadto raport wykazał, że „problem z zatrudnieniem specjalistów o odpowiednich kwalifikacjach najczęściej dyrektorzy szkół starali się rozwiązywać we własnym zakresie przydzielając innym nauczycielom zatrudnionym w szkole godziny ponadwymiarowe (52%), prawie tak samo często udawało im się pozyskać pracowników poprzez zgłoszenie się nauczycieli do pracy w odpowiedzi na zamieszczone ogłoszenie (51%). W pozostałych przypadkach ponad jedna trzecia dyrektorów zatrudniała nauczycieli emerytowanych (38%), a także przydzielano zajęcia nauczycielom bez wymaganych kwalifikacji, za zgodą organu sprawującego nadzór pedagogiczny (35%). W 12% przypadków nie udało się go zatrudnić do momentu rozpoczęcia roku szkolnego”,. 

Odnosząc się do powyższego,  uprzejmie informuję, że w szkołach i placówkach systemu oświaty co roku występuje naturalna fluktuacja kadr. Z danych przekazanych przez szkoły i placówki oświatowe do systemu informacji oświatowej (SIO) wynika, że: 

•    na dzień 30 września 2019 r. ogółem było wykazanych 684,8 tys. nauczycieli i 692,9  tys. etatów, 
•    na dzień 30 września 2020 r. było wykazanych 689,8 tys. nauczycieli i 700,1 tys. etatów.

Liczba etatów nauczycieli, z którymi rozwiązano stosunek pracy/ których stosunek pracy wygasł:

•    od 1.01.2019 do 30.09.2019 r. wynosi 34.199,34;
•    od 1.01.2020 do 30.09.2020 r. wynosi 31.520,60.

Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, że w szkołach i placówkach oświatowych nastąpił więc wzrost zatrudnienia. Dane za rok 2021, analogicznie do lat poprzednich, w systemie informacji oświatowej będą możliwe do uzyskania pod koniec  października 2021 r.

Odnosząc się do ogłoszeń o wolnych stanowiskach pracy nauczycieli zamieszczanych na stronach kuratoriów oświaty, uprzejmie wyjaśniam, że od kwietnia 2017 r. do 31 sierpnia 2023 r. dyrektorzy szkół prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego zobowiązani są do informowania kuratora oświaty sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołą o wolnych stanowiskach pracy dla nauczycieli (art. 224 ustawy Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo oświatowe). Kurator oświaty udostępnia na stronie kuratorium oświaty informację przekazaną przez dyrektora.

Liczba ogłoszeń nie jest tożsama z liczbą wolnych pełnych etatów. Ogłoszenia o wolnych miejscach pracy zamieszczane są niezależnie od wymiaru proponowanego zatrudnienia, zatem w ogólnej liczbie ogłoszeń istotną część stanowią ogłoszenia dotyczące niepełnego wymiaru zatrudnienia. Ponadto w bazach ofert znajdują się również ogłoszenia szkół niepublicznych. 

Należy zaznaczyć, że wolne miejsca pracy odnotowywane są przede wszystkim w dużych miastach, zjawisko to w marginalnej skali dotyczy małych miejscowości, czyli jest to problem lokalny.

Jednocześnie informuję, że zarówno Minister Edukacji i Nauki jak i środowiska zainteresowane oświatą mają świadomość, że obecne przepisy prawa regulujące status zawodowy nauczycieli wymagają zmian systemowych odpowiadających wyzwaniom współczesnej edukacji. Mając na uwadze stanowisko związków zawodowych oraz samorządów Minister podjął decyzję o wznowieniu prac Zespołu do spraw statusu zawodowego pracowników oświaty. W skład Zespołu wchodzą przedstawiciele strony rządowej, związków zawodowych rządu terytorialnego. Zadaniem Zespołu jest wypracowanie rozwiązań systemowych w dziedzinie edukacji narodowej oraz zdefiniowanie długofalowej strategii polityki oświatowej w zakresie praw i obowiązków pracowników oświaty, w szczególności w zakresie finansowania oświaty, wynagradzania nauczycieli, awansu zawodowego, czasu i warunków pracy nauczycieli. 

Podczas ostatniego spotkania Zespołu do spraw statusu zawodowego pracowników oświaty, które odbyło się 21 września br. Minister Edukacji i Nauki zaproponował zmiany w pragmatyce nauczycieli, które mogą obowiązywać już od 1 września 2022 roku, a  wpłyną na zwiększenie prestiżu zawodu nauczyciela i uporządkują organizację pacy nauczycieli w zakresie: 

1.    czasu pracy –  aby nauczyciel jak  największą część swojego czasu poświęcał uczniom, a nie biurokracji. Stąd propozycja wprowadzenia od 1 września  2022 r. dostępności nauczycieli w szkole  w wymiarze 8 godzin tygodniowo, w czasie której nauczyciel będzie np. spotykał się z rodzicami, będzie dostępny dla swoich uczniów, ale też weźmie udział w radzie pedagogicznej. Proponuje się także zmianę tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć  nauczycieli „tablicowych” w taki sposób aby nauczyciele z dotychczasowym pensum 18 godzin od 1 września 2022 r. pracowali 22 godziny tygodniowo. Zmiana ta ujednolici wymiar realizowanych przez nauczycieli zajęć. Pensum 22 godzin, przy znacznej podwyżce wynagrodzenia zapewni wszystkim nauczycielom możliwość pracy w podobnym wymiarze i wpłynie na satysfakcję, zwłaszcza tych dotąd mniej zarabiających, którym dyrektor z różnych przyczyn nie przyznawał godzin ponadwymiarowych. 

2.    awansu zawodowego - likwidację stopni nauczyciela stażysty i kontraktowego, rezygnację ze staży i biurokracji na rzecz praktycznego przygotowania do zawodu, wyprowadzenie  egzaminu praktycznego
i wystandaryzowanego zewnętrznego egzaminu teoretycznego na stopień nauczyciela mianowanego, wprowadzenie specjalizacji dla nauczycieli dyplomowanych.

3.    oceny pracy - uporządkowanie przepisów poprzez określenie w akcie wykonawczym szczegółowych kryteriów oceny pracy odnoszących się do kryteriów ustawowych,

4.    urlopu nauczycieli – likwidację pracy nauczycieli szkół feryjnych w czasie ich urlopu. Proponuje się nowe rozliczanie urlopu  (50 dni roboczych) oraz rozszerzenie możliwości jego wykorzystania we wszystkie dni wolne od zajęć dydaktyczno-wychowawczych tzn. w trakcie: ferii zimowych, ferii letnich, zimowej przerwy świątecznej, wiosennej przerwy świątecznej, a także dni wolnych od zajęć dydaktyczno-wychowawczych w zależności od typu szkoły.

5.    wynagrodzenia - proponuje się podwyżkę minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli posiadających tytuł zawodowy magistra oraz przygotowanie pedagogiczne od 1 września 2022 r. do 31 grudnia 2022 r. (w zaokrągleniu do pełnych dziesiątek zł) w wysokości:

•    nauczyciel nieposiadający stopnia awansu zawodowego – 4 010 zł,
•    nauczyciel mianowany – 4 540 zł,
•    nauczyciel dyplomowany – 5 130 zł.
   
Stawki przeciętnego wynagrodzenia nauczycieli będą wynosiły dla:

•    nauczyciela nieposiadającego stopnia awansu zawodowego – 4 950 zł,
•    nauczyciela mianowanego – 6 400 zł,
•    nauczyciela dyplomowanego – 7 890 zł. 

Przedstawione na wspomnianym spotkaniu Zespołu do spraw statusu zawodowego pracowników oświaty propozycje zmian w pragmatyce zawodowej,  w tym 36 % wzrost wynagrodzenia dla początkujących nauczycieli, powinny mieć przełożenie na prestiż zawodu, komfort codziennej pracy nauczycieli opartej 
na relacjach, a nie na biurokracji,  lepszą współpracę na linii rodzice – szkoła, w tym zwiększone zaufanie rodziców i opiekunów do nauczycieli oraz zachętę do pracy dla młodych absolwentów uczelni wyższych z kwalifikacjami pedagogicznymi.

(pełny tekst odpowiedzi w załączniku poniżej) 

VII.7037.106.2021